Ձեր վստահելի աղբյուրը

2020 թվականի Արցախյան երրորդ պատերազմից և այս տարվա սեպտեմբերի 19-ի, Արցախի Հանրապետության բնակչության բռնի տեղահանությունից հետո կարևորագույն խնդիրներից է նաև Արցախի նյութական, ոչ նյութական մշակութային ժառանգության պահպանությունը։ Հաճախ են լինում հրապարակումներ մասնագիտացված կառույցների կողմից, որ թշնամի Ադրբեջանը ոչնչացրել է, ավերել է, խեղաթյուրել է Արցախի հուշարձանները՝ փորձելով այդպես վերացնել նաև հայկական հետքը հայկական պատմական հողում։

Panorama.am-ը զրուցել է մշակութաբան, «Բնօրրան» պատմամշակութային ՀԿ փորձագետ, ԵՊՀ դասախոս  Արմինե Տիգրանյանի հետ արցախահայության ոչ նյութական մշակութային ժառանգության առանձնահատկությունների, պահպանության կարևորության, մեխանիզմների մասին։

Panorama.am-Բռնի տեղահանությունը, որպես ինքնության և մշակութային համայնքների կազմաքանդման գործընթաց, կարո՞ղ ենք համարել։

Արմինե Տիգրանյան-Իհարկե, Ադրբեջանի կողմից սանձազերծված պատերազմները մշտապես ունեցել են ոչ միայն տարածքի նվաճման գերնպատակ, այլև էթնիկական կազմի  փոփոխության նպատակ։ Իսկ էթնիկական ինքնությունը ձևավորվում է  մշակութային ժառանգությամբ, սոցիալական հիշողությամբ, պատմությամբ։ Սովորաբար, մշակույթը վերարտադրվում է համայնքի, բնության, մարդկանց հետ փոխգործակցության արդյունքում այն տարածքում, որտեղ նրանք սովոր են ապրել։

Հռոմի կանոնադրության 7-րդ հոդվածը սահմանում է, թե ինչ է բռնի տեղահանումը, մանրամասնում է, որ այն մարդկանց բռնի կերպով տարհանումն է իրենց սովորութային բնակության վայրերից, որոնք թույլ չեն տալիս շարունակելու մշակութային ինքնությունը։
Հռոմի կանոնադրությունը հստակ  նշում է՝ մշակութային ժառանգության ոչնչացումը, քանզի ժառանգությունը հավաքական նշանակություն ունի համայնքի համար և  քանզի թշնամին հանդգնել է թիրախավորել  մշակութային ժառանգությունը, հենց այդ հիմքով անգամ տեղահանությունը կարող է համարվել բռնի տեղահանում։  Այսինքն, այստեղ մենք հանգում ենք այն եզրակացության, որ նույնիսկ եթե տեղահանության ընթացքում ֆիզիկական որևէ բռնություն, ռազմական որևէ խախտում  տեղի չի ունեցել, անգամ մշակութային ժառանգության ոչնչացումը կարող է ստեղծել բռնի տեղահանության հիմք։

Panorama.am-Կարո՞ղ ենք ասել՝ նյութական, ոչ նյութական մշակութային ժառանգության ոչնչացումը նույնպես ռազմավարություն է, ի՞նչ նպատակով է դա արվում։

Արմինե Տիգրանյան- Ադրբեջանի վարած ագրեսիվ քաղաքականության, բռնի տեղահանության հետևանքով  արցախահայերը զրկվել են մշակույթի վերստեղծման հնարավորությունից։ Քանզի մենք ընդունում ենք, որ ժառանգությունը միայն նյութական տարրերը չեն, այլև դրանց հետ կապված գիտելիքը, հմտությունը, ծեսերը, պրակտիկաները, որոնք կապված են թե նյութականի հետ, թե օգնում են ոչ նյութական ժառանգության շարունակականությանը, այս կոնտեքստում մենք հասկանում ենք, որ Ադրբեջանի նպատակը ոչ միայն հոգեպես բարոյալքելն էր՝ ավերելով հոգևոր, հայրենական պատերազմին նվիրված հուշարձաններ, պատմական գերազմանոցներ, այլև հնարավորություն չտալ հավաքական արցախահայության ինքնությունը վերստեղծվի ու շարունակվի։

Panorama.am-Արցախն ունի՞ իր ուրույն, տարբերվող ոչ նյութական մշակութային ժառանգությունը։

Արմինե Տիգրանյան-Իհարկե, քանզի արցախյան բնությունը շատ յուրահատուկ է։ Գիտենք, որ մշակույթը ծնվում և վերստեղծվում է մարդկանց և բնության հետ փոխհարաբերությունների արդյունքում, պետք է ասել, որ հենց այս կոնտեքստում արցախահայերը ստեղծել են շատ յուրահատուկ մշակույթ։ Հենց Արցախի բնությունն է թելադրում այն զորությունը, գեղեցկությունը, թովչանքը, որով օժտված է Արցախի ոչ նյութական ժառանգությունը։ Կարող ենք խոսել Արցախի խոհանոցային պրակտիկաների մասին՝ ժենգյալով հաց, կուրկուտ, խաշիլի, թթի դոշաբի պատրաստման ավանդական մշակույթ, որոնք սերտորեն կապված են Արցախի բնության, լանդշաֆտի հետ։

Կարող ենք խոսել  արհեստագործական պրակտիկաների մասին՝ կարպետագործություն, գորգագործություն, բրուտագործություն, ... Ինչու չէ՝ կերպարվեստ։ Արցախում նկարիչները, ոգեշնչվելով արցախյան բնությամբ, կարողանում էին ստեղծել յուրահատուկ և բացառիկ կտավներ։

Այս պարագայում, երբ մենք ժառանգությանը վերաբերվում ենք լայն և համընդգրկուն կերպով, հասկանում ենք, թե ինչպիսի հավաքական ամբողջականության կորստի մասին ենք խոսում, ինչպիսի ծանր վտանգի տակ են այսօր ոչ միայն արցախահայության ներկա շարունակականությունը, այլև ապագան։

Panorama.am-Ինչ եք կարծում՝ դրանց պահպանումը Արցախից Ադրբեջանի կողմից բռնի տեղահանվածների համար հնարավո՞ր է սովորույթի ուժով, թե, այնուամենայնիվ, Արցախի միջավայրը անհրաժեշտ պայման է։

Արմինե Տիգրանյան-Իդեալական կլիներ, եթե արցախահայությունը հաղորդակցվեր իր բնության հետ։ Տեղահանության արդյունքում հնարավոր չէ ամբողջականապես պահպանել այն արժեքները, որոնք պետք է ապահովեին այդ արժեքների փոխանցման անխաթարությունը։
Կարծում եմ՝ հրաշալի կլիներ ստեղծված իրավիճակում հնարավոր լիներ նրանց կեցությունը միասին համատեղելու, բերելու այն ոչ նյութական մշակութային պրակտիկաների իրացման դաշտը, որը հնարավորություն կտար նրան իրենց ինքնության ամենակարևոր տարրերը պահպանելու, վերստեղծելու, սերունդներին փոխանցելու։

Պետք է միջազգային հանրությունը, ամբողջ հայագիտությունն իր ջանքերը միասնաբար հավաքագրի, գործադրի, որպեսզի յուրաքանչյուր վնաս արձանագվի ոչ թե առանձնացված կերպով, այլ այն ամբողջական կերպով, ինչպես Ադրբեջանն է այն ոչնչացնում։

ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի կողմից՝  արցախյան մշակույթը պաշտպանության տակ վերցնելու, ընդհնարապես ոչ նյութական մշակութային ժառանգության պաշտպանության միջազգային մեխանիզմների,  ոչ նյութական, նյութական մշակութային ժառանգությունը պահպանելու պետության քայլերի մասին՝ տեսանյութում։