Ձեր վստահելի աղբյուրը

Մայր Աթոռի տեղեկատվական համակարգը հրապարակել է «Հայոց պատմություն» առարկայի 7-րդ դասարանի դասագրքի վերաբերյալ Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի Կրթական հանձնախմբի նամակը` ուղղված ՀՀ ԿԳՄՍ նախարարին.

«24 նոյեմբերի, 2023 թ.
ՄԵԾԱԶՆԻՎ
ՏԻԿԻՆ ԺԱՆՆԱ ԱՆԴՐԵԱՍՅԱՆ
ՀՀ ԿԳՄՍ ՆԱԽԱՐԱՐ
Երևան

Տիկին նախարար,

Մեր սույն գրությունն ուղղում ենք Ձեզ Հանրակրթական դպրոցի «Հայոց պատմություն» առարկայի 7-րդ դասարանի դասագրքի պատրաստության գործընթացում և բովանդակության մեջ տեղ գտած մի շարք առանցքային բացթողումների և սխալների վերաբերյալ` ակնկալելով Ձեր իրավաչափ միջամտությունը։

Ցանկանում ենք հիշեցնել, որ ժամանակին Եկեղեցին` ի դեմս Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի Կրթական հարցերով հանձնախմբի (այսուհետ` Հանձնախումբ), թե՛  Ձեր գերատեսչության ներկայացուցիչների հետ քննարկումների ընթացքում և թե՛ հրապարակայնորեն իր մտահոգություններն է արտահայտել Հանրակրթության պետական և առարկայական չափորոշիչներում հայագիտական առարկաների, մասնավորաբար «Հայոց Եկեղեցու պատմություն» առարկայի նկատմամբ նախարարության որդեգրած անընդունելի մոտեցումների առնչությամբ, որոնք մեծապես վիճարկելի են նաև սահմանադրականության և օրինականության տեսանկյունից։ Ակնհայտ էր, որ նախարարության «բարեփոխումների» հետևանքով հանրակրթության ծրագրերից դուրս է թողնվում «Հայոց Եկեղեցու պատմություն» առարկայի դասընթացի ողջ ծավալի ավելի քան 70%-ը: Հակառակ, սակայն, Եկեղեցու, ինչպես նաև գիտական, կրթական ու հանրային լայն շրջանակների առարկայական հիմնավոր վերապահումներին, այդուհանդերձ, նախարարությունը անընկալելի համառությամբ  որոշեց կրթությունը կազմակերպել հիշյալ չափորոշիչներով:

Այս ուսումնական տարվա ընթացքում առիթ ունեցանք ծանոթանալու նշյալ չափորոշիչներով պատրաստված դասագրքերից մի քանիսին՝ մասնավորաբար «Հայոց պատմություն» առարկայի 7-րդ դասարանի դասագրքին, որում, ցավոք, տեղ են գտել մեր կողմից կանխատեսված վատագույն լուծումները, որոնց վերաբերյալ արդեն իսկ մտահոգություններ ու դժգոհություններ են արտահայտել նաև գիտակրթական հանրույթի ներկայացուցիչներ։

Ասվածն առավել առարկայական և փաստարկված դարձնելու համար ստորև Ձեզ ենք ներկայացնում դասագրքի վերաբերյալ Հանձնախմբի որոշ դիտարկումներ.

Ա. ԸՆԹԱՑԱԿԱՐԳԱՅԻՆ ՀԱՐՑԵՐ
1. Դասագրքի պատրաստման գործընթացի նկատմամբ ողջամիտ անվստահություն  է առաջացնում այն, որ դրանում ներգրավված չեն եղել մասնագիտական հեղինակավոր այնպիսի կառույցներ, ինչպիսիք են ԳԱԱ Պատմության ինստիտուտը, ԵՊՀ և ՀՊՄՀ համապատասխան ֆակուլտետները, և նման որևէ բարձրակարգ ու պատասխանատու հաստատություն չի արտահայտվել  դրանց հրատարակության երաշխավորման և կիրառության օգտին:
Գիտակրթական նման կառույցների ներգրավումը անհրաժեշտ էր՝ հաշվի առնելով հատկապես այն հանգամանքը, որ սույն դասագիրքը զարմանալիորեն պատրաստվել է ընդամենը մեկ անձի կողմից, այն էլ՝ ոչ թե Հայոց պատմության, այլ Համաշխարհային պատմության մասնագետի։ Մինչդեռ պետք էր նկատի առնել, որ դասագիրքը բովանդակում է պատմության տարբեր ժամանակաշրջաններ, և մեկ անձը չպիտի կարողանար մասնագիտացած լինել նման լայն ընդգրկում ունեցող թեմաների իմացության մեջ։ Հետևաբար՝ տարակուսանք է առաջացնում, որ ժողովրդավարական արժեքների ջատագով նախարարությունը չի ապահովում անհրաժեշտ մասնագիտական քննարկումներ, թափանցիկություն և հրապարակայնություն այնպիսի կարևորագույն գործընթացի մեջ, ինչպիսին սերունդների կրթության կազմակերպումն ու դաստիարակությունն են։

2. Խիստ տարօրինակ է, որ դասագրքում պահպանված չեն անգամ առարկայական չափորոշիչներով և ծրագրով սահմանված պահանջները։ Ըստ Հայոց պատմության 7-րդ դասարանի չափորոշիչով սահմանված ծրագրի՝ նոր դասագրքում  որպես դասանյութեր ընդգրկված պետք է լինեին ստորև բերված թեմաները․

- թեմա 4-ում՝ Քրիստոնեության առաջացումը և տարածումը, Քրիստոնեությունը հայոց քաղաքակրթության հիմնասյուն, Քրիստոնեական վարդապետությունը: Աստվածաշունչ, Հայոց եկեղեցու դերի ու ազդեցության ընդլայնումը տարածաշրջանում, Հայոց եկեղեցու նվիրապետությունը, խորհուրդները, եկեղեցիների կառուցվածքը, Ազգային-եկեղեցական ժողովներ,
- թեմա 5-ում՝ Վարդանանց պատերազմը, Տիեզերական ժողովները և Հայոց եկեղեցին, Հայոց եկեղեցին VII–VIII դդ.,
- թեմա 7-ում՝ Հայոց եկեղեցին Բագրատունյաց ժամանակաշրջանում։
Դասագրքի հպանցիկ ընթերցանությունից անգամ ակնհայտ է, որ վերոնշյալ թեմաներով դասանյութերը կա՛մ իսպառ բացակայում են, կա՛մ էլ ներկայացվածները թերի և հատվածական են, և աշակերտը ուղղակի չի կարող նվազագույն չափով պատկերացում կազմել նյութի վերաբերյալ։
Հետևությունը մեկն է՝  նախարարությունը հետևողականություն չի դրսևորել անգամ իր իսկ սահմանած չափորոշիչների պահպանման հարցում։

3․ Դասագրքի սկզբում զետեղված է տեղեկանք, որում «հեղինակային խումբը» նաև շնորհակալություն է հայտնում Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնին՝ դասագրքի ստեղծմանն աջակցելու համար։ Չենք կարծում, որ շնորհակալության արտահայտումը զուտ քաղաքավարության դրսևորում է, այլ միտումնավոր փորձ՝ թյուր տպավորություն ձևավորելու, թե իբր Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածինը մասնակցել է դասագրքի պատրաստությանը, ինչը բացարձակապես չի համապատասխանում իրականությանը։ Ընդհակառակը, Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածինը պաշտոնապես կտրականորեն դեմ է արտահայտվել սահմանված չափորոշիչներով դասագրքերի պատրաստությանը։

Բ. ԴԱՍԱԳՐՔԻ ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹՅՈՒՆ
Անդրադառնալով դասագրքի բովանդակության մեջ տեղ գտած պատմական եկեղեցագիտական, եզրաբանական լրջագույն բացթողումներին ու սխալներին՝ արձանագրենք.

1. Որպես ընդհանուր դիտարկում՝ խիստ մտահոգիչ և մերժելի է ազգային կարևորագույն խորհրդանիշների (Արարատ, Մասիս, Հայկ նահապետ, Ս. Էջմիածնի Մայր Տաճար) նկատմամբ հեղինակի որդեգրած դիրքորոշումը։
Այսպես, ա/ Արարատը նշվում է երիցս, և երիցս էլ՝ հպանցիկ, սոսկ աշխարհագրական գիտելիք փոխանցելու անհրաժեշտությունից դրդված, լռության մատնելով սրբազան լեռան կարևորությունը ոչ միայն հայության, այլև համայն աշխարհի համար որպես մարդկության երկրորդ ծննդավայր։
բ/ Հայկ նահապետին հեղինակը հարկ է համարում հիշել միայն մեկ անգամ, այն էլ որպես Պարույր Սկայորդու ենթադրյալ նախահայր՝ ընդհանրապես լռելով Հայկ֊-Բել հակամարտության, հայ ժողովրդի ծագման և էթնոհոգեբանության ձևավորման գործում Հայկի հաղթանակի պատմության որոշիչ դերակատարության մասին։
գ/ Ս. Էջմիածնի Մայր տաճարի (որի համազգային սրբության ընկալումն ու հմայքը ոչ ոք և ոչինչ չի կարողացել նսեմացնել անցնող 17 դարերի ընթացքում) կառուցումը ներկայացվում է որպես պատմական տարեգրության շարքային մի դրվագ՝ ըստ այդմ փորձելով ստվերել հայ իրականության մեջ ամենից երկար և անընդմեջ գործող կառույցի կարևորությունը և դերն ու նշանակությունը ազգի և հայ մարդու կյանքում։

2. Առավել քան տարօրինակ է, որ դասագրքում Հայոց Եկեղեցու հիմնադիր ներկայացված է Տրդատ Գ․ արքան․ «Տրդատ III-ը 301 թ․ առաջինն աշխարհում քրիստոնեությունը հռչակեց պետական կրոն և հիմնեց Հայ Առաքելական Եկեղեցին» (էջ 111): Մինչդեռ հարկ  էր հիշատակել պատմական փաստը, որ Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ Հայրապետի ջանքերով է Տրդատ թագավորի կողմից քրիստոնեությունը Հայաստանում հռչակվել պետական կրոն, իսկ Եկեղեցու հիմնադիրը Քրիստոս է՝ Ս. Թադեոս և Ս. Բարդուղիմեոս առաքյալների քարոզությամբ։

3. Զարմանալի է նաև պնդումը, թե՝ «Գրիգոր Պարթևն արքայի կողմից նշանակվեց Հայոց հայրապետ» (էջ 111)։ Նշենք, որ եկեղեցական աստիճանի արժանանալը կատարվում է ոչ թե նշանակմամբ, այլ Ձեռնադրության խորհրդի միջոցով, իսկ Հայոց Կաթողիկոսի առաքելությունը ստանձնելը՝ ընտրությամբ։ Այս առնչությամբ խորհուրդ է տրվում զերծ մնալ սխալ ենթադրություններից՝ ընթերցելով կամ վերընթերցելով Ս. Գրիգոր Լուսավորչի կողմից Հայոց Հայրապետի ծառայությունը ստանձնելու վերաբերյալ պատմական վկայությունները։

4. Թյուր շարադրանք է Ս. Թադեոս առաքյալի նահատակության դրվագը: Հեղինակը գրում է, որ առաքյալը «մեկնում է... Հայոց Սանատրուկ թագավորի արքունիք, որտեղ էլ նահատակվում է» (էջ 109), ինչը, որոշապես, պատմական խեղաթյուրում ու սխալ է։

5. Խնդրահարույց է նաև Ս․ Հռիփսիմյանց կույսերի մասին դասագրքում զետեղված հատվածի շարադրանքը․ «Քրիստոնյաների նկատմամբ իրականացվող հալածանքներից խուսափելով՝ ի վերջո ապաստանել են Հայաստանում, որտեղ և նահատակվել են: Ըստ ավանդության՝ հալածանքների պատճառը եղել է կույսերից Հռիփսիմեն» (էջ 111), ինչը չի համապատասխանում պատմական իրողությանը և ինքնին տեղիք է տալիս սխալ մեկնաբանությունների։

6. Դասագրքի մեկ այլ հատվածից հանկարծ պարզվում է, որ Հայաստանում քրիստոնեությունը հաստատվել է հռոմեական Դիոկղետիանոս կայսեր բարեհաճության շնորհիվ: Դասագրքի հեղինակը, շրջանցելով սկզբնաղբյուրները՝ ներկայացնում է իր անձնական, հիմնազուրկ ենթադրությունը. «Չնայած քրիստոնեության հանդեպ իր սկզբնական թշնամանքին՝ հռոմեական կայսր Դիոկղետիանուսը (284-305) հանդուրժեց Հայաստանում քրիստոնեության հաստատումը, քանի որ դա ավելի շատ դիտվում էր որպես Սասանյանների դեմ հակադրության դրսևորում» (էջ 112):

7. Կամայական և անհամոզիչ մեկնաբանություններով է նաև շարադրված հայոց գրերի ստեղծման պատմությունը և դրդապատճառների վերաբերյալ եզրահանգումը. «Արքայական և եկեղեցական իշխանությունը պահպանելու լավագույն միջոցը մնում էր հայոց լեզվի միավորող գործոնը» (էջ 148)։ 

8. Անընդունելի է այն փաստը, որ դասագրքում Ավարայրի ճակատամարտը ներկայացված է միտումնավոր սխալ մեկնաբանությամբ, հերոսների և նրանց սխրանքի նսեմացմամբ և խեղաթյուրումներով։ Խստորեն մերժելի է դասագրքում այն տեսակետի ամրագրումը, որով տպավորություն է ստեղծվում, թե Ս. Վարդան Մամիկոնյանն անհեռատես, արկածախնդիր, դիվանագիտական ունակություններ չունեցող, երկիրը անխոհեմությամբ պատերազմի մեջ ներքաշող գործիչ էր: Իսկ ազատագրական պայքարին ու հայոց բանակին դավաճանած Վասակ Սյունին ներկայացվում է իբրև խաղաղության ջատագով և բանակցությունների գիտակ։
Ամբողջովին անտեսված է ազատագրական այս պայքարում Ս. Հովսեփ Ա Հողոցմեցի Կաթողիկոսի մեծ դերակատարությունը, ում նախաձեռնությամբ 449 թ. գումարվեց Արտաշատի ժողովը։ Որևէ կերպ չի հիշատակվում նաև թշնամու դեմ հայ ժողովրդին պայքարի հանելու և ոգեշնչելու նպատակով Ս. Ղևոնդ Երեցի եռանդուն գործունեությունը։ Դուրս են թողնված հոգևորականաց նահատակության մասին հիշատակությունները։ Ընդունելի չէ նաև այս թեմայի վերջում դասագրքում QR կոդով զետեղված տեսանյութը, որով բանախոսը, քննադատական մոտեցումներով խոսելով Ավարայրի ճակատամարտի մասին, կասկածի տակ է դնում պատմիչ Ս. Եղիշե վարդապետի հաղորդած որոշակի տեղեկությունների, անգամ նրա հեղինակ լինելու վավերականությունը։

Անընկալելի և դատապարտելի է աշխարհասփյուռ մեր ժողովրդի կյանքում ազգային ոգու, ինքնության ու հայրենանվիրումի կերտման գործում մեծ նշանակություն ունեցող Ավարայրի ճակատամարտի նշանակության ու դերակատարության նվազեցումը, այս պայքարի արժեզրկումը՝ հակառակ մեր ժողովրդի դարավոր նվիրական ընկալման և պատմագիտության մեջ ընդունված գնահատականների ու որակումների։

9. Դասագրքի հեղինակը ճշգրիտ չի մատուցում նաև եկեղեցական նյութերը, եկեղեցագիտական հասկացությունները, ինչպես օրինակ՝ Հայոց Եկեղեցու նվիրապետական կարգը. «Հայ առաքելական եկեղեցու հոգևոր աստիճանակարգը, որն ունի հետևյալ բաժանումները՝ կաթողիկոս, պատրիարք, արքեպիսկոպոս, վարդապետ, քահանա, սարկավագ, դպիր» (էջ 108)։ Ներկայացված ցանկը անընդունելի է, սխալ և թերի։ Ուղղակի իսկական «բացահայտում» էր, որ եպիսկոպոսի աստիճան գոյություն չունի Հայոց Եկեղեցու նվիրապետական աստիճանակարգում, իսկ նվիրապետական աստիճանները 9-ի փոխարեն սահմանափակվում են 7-ով: Մինչդեռ Հայ Եկեղեցու նվիրապետական աստիճանակարգին ծանոթանալու համար պետք էր ընդամենը օգտվել «Հայոց Եկեղեցու պատմություն» առարկայի 6-րդ դասարանի դասագրքից (էջ 14):

10. Դասագիրքը բացարձակապես տեղեկություններ չի փոխանցում Հայոց Եկեղեցու խորհուրդների մասին: Միակ բացառությունն այն է, որ որոշ կցկտուր և անհասկանալի շարադրանք է ներկայացված Ձեռնադրության խորհրդի մասին: «Կրոնական կարգ, Հայ եկեղեցու յոթ խորհուրդներից մեկը, որով դառնում են հոգևորական և լիազորվում կատարել տարբեր կրոնական ծեսեր և արարողություններ» (էջ 108): Ինքնին տեսանելի և հստակ է, որ հիշյալ բացատրությունը թերի պատկերացում է տալիս Ձեռնադրության խորհրդի մասին։

11. Դասագրքում նկատելի է ընդհանուր միտում հնարավորինս տեսադաշտից դուրս, ուղղակի ստվերում թողնել հայոց պատմության մեջ նշանակալի ավանդ ունեցող եկեղեցականների՝ հոգևորական լինելու հանգամանքը՝ նրանց հիմնականում ներկայացնելով որպես մշակութային գործիչներ: Այսպես՝ «Հայ մշակույթի ոսկեդարը» գլխում բացակայում է որևէ անդրադարձ Ս․ Մեսրոպ Մաշտոցի՝ վարդապետ լինելու հանգամանքին (էջ 148-149)։

Տիկին նախարար, դասագրքում տեղ գտած սխալներն ու բացթողումները չեն սահմանափակվում միայն այսքանով: Առ այսօր դասագրքի առնչությամբ բարձրաձայնված խնդիրները, սխալներն ու բացթողումներն ակնհայտ են դարձնում, որ նման դասագրքով հնարավոր չէ կազմակերպել սերունդների ազգային և որակյալ կրթությունն ու դաստիարակությունը։ 

Մեր Սուրբ Եկեղեցու ակնկալությունն է դադարեցնել սույն դասագրքի կիրառությունը և ձեռնամուխ լինել նոր դասագրքի պատրաստման աշխատանքների՝ ներգրավելով ինչպես մասնագիտական շրջանակի հեղինակավոր ներկայացուցիչների, այդպես էլ եկեղեցականների։

Ի դիմաց հանձնախմբի,
աղոթքով և օրհնությամբ՝

ՄԻՔԱՅԵԼ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԱՋԱՊԱՀՅԱՆ
Հ.Գ. Ի դեպ՝ տարիներ առաջ ԿԳ նախարարությունը վերահրատարակեց Բաբկեն Հարությունյանի հեղինակած դասագիրքը՝ Հայաստանում քրիստոնեությունը որպես պետական կրոն հռչակման սխալ թվականի արձանագրման պատճառով»։