Ձեր վստահելի աղբյուրը

Հայաստանի վերջին տարիների զարգացումները մասնագետներին ստիպում են գտնել անհաջողությունների և ձախողումների պատճառները։ Ի՞նչ վիճակում են Հայաստանի պետական համակարգերը, ունա՞կ են դրանք հաղթահարել անվտանգային մարտահրավերները նախկինում, առավել ևս՝ այսօր։ Այս հարցերի պատասխանը ստանալու համար Panorama.am-ը դիմեց պետական համակարգերի ստեղծման և կառավարման մասնագետ Հովհաննես Ավետիսյանին։

Panorama.am-Հայաստանի պետական համակարգերը համապատասխանո՞ւմ են դրանց դասական չափանիշներին, ինչպե՞ս են դրանք այսօր կառավարվում։

Հ. Ավետիսյան-Սկսենք առկա գլոբալ խնդրով, այն Հայաստանում առկա խորհրդարանական համակարգն է։ Խնդիրը կայանում է հետևյալում. Խորհրդարանական համակարգը ոչ թե Հայաստանում, այլ ընդհանրապես, ենթադրում է մեկանգամյան ընտրություն, որով մարդիկ ընտրում են կուսակցությանը՝ ենթադրվում է, որ՝ ինչ-որ գաղափարախոսության, բայց իրականության մեջ, քանի որ մեր մոտ կուսակցությունները զարգացած չեն և դրանք մեկ անձի շուրջ ձևավորված քաղաքական խմբեր, խմբավորումներ են՝ որոշակի շահեր են սպասարկում։

Քանի որ նրանք այդպիսին են, ապա ստացվում է, որ ԱԺ-ում հայտնվում են ուժեր, որոնք այդ մեկ անձի շուրջ են ձևավորված։

Երբ մարդիկ տվյալ կուսակցությանն ուղարկում են ԱԺ՝ որոշակի պատագամով, ստացվում է, որ ԱԺ մեծամասնությունը կառավարվելու է տվյալ մեկ անձի կողմից, որը տվյալ կուսակցությունը ղեկավարում էր։ Սա ինչին է հանգեցնում։ Քանի, որ իշխանության մյուս թևերը ձևավորվում են մեկ աղբյուրեից, մեր դեպքում՝ ԱԺ-ից, ստացվում է, որ այդ մեկ անձի կողմից կառավարվող կուսակցությունը, երբ խորհրդարանում ստանում է մեծամասնություն, նա ձևավորում է գործադիր մարմին և ստացվում է, որ այդ մեկ անձը, որը դառնում է գործադիր մարմնի ղեկավար, կառավարում է նաև օրենսդիր մարմինը, այնինչ պետք է հակառակը լիներ։

Այստեղ իշխանության տարանջատման և հակակշռման սկզբունքը խախտվում է նախ գործադիր-օրենսդիր  հարաբերակցության մեջ։ Երկրորդ՝  քանի որ դատական համակարգի բարձրագույն դատական մարմինը ևս ձևավորվուրմ է ԱԺ-ի կողմից, հետևաբար իշխանության այդ մեկ թևի ձևավորման աղբյուրը ևս ԱԺ-ն է  և ստացվում է՝ կրկին այդ մեկ անձն ունենում է մեծ կշիռ, ազդեցություն այդ դատական մարմնի ձևավորման վրա։

Հետևաբար, մենք հիմա տեսնում ենք և իրականության մեջ է այդպես, ՀՀ պետական  համակարգում բացարձակապես չեն գրոծում իշխանության տարանջատման և հավասարակշռության սկզբունքները, ինչը շատ կարևոր է կենսական նշանակության որոշումների կայացման հարցերում հակակշիռ լինելու այնպիսի որոշումներին, որ, օրինակ, կառավարությունը հակված կլինի կայացնել, բայց դրանք ինչ-որ ձևով կլինեն Սահմանադրությանը հակասող։ Մենք մեր առօրյայում տեսնում ենք, որ դրանք բազամաթիվ են, բայց այդ հակակշիռը չկա՝ նշածս պատճառով։ Սա համակարգի այն շատ մեծ խնդիրն է, որը մենք ունենք։ Ես համոզված եմ, որ առկա խորհրդարանական համակարգը՝ սկսած Սահմանադրությունից, սխալ է ձևավորված և  մենք մարդկանց հնարավորություն ենք տալիս ընդամնեը մեկ անգամ ընտրելու, դրանով խորհրդարանին և այդ մեկ անձին տալիս ենք բացարձակ իշխանություն։ Վերջինս էլ, եթե այնպիսի մարդ է լինում, որը տարածաշրջանում չի առաջնորդվում ազգային շահերով, տեսակի գիտակցության և դերով՝ մենք ուենում ենք այնպիսի աղետալի դրսևորումներ, ինչպիսիք վերջին մի քանի տարի մեր երկրում արձանագրվում է ամեն օր։

Panorama.am-Կարո՞ղ ենք ասել, որ այս պատկերը՝ հակակշիռների բացակայությունը տանում է դեպի ավտորիտարիզմ։

Հ. Ավետիսյան-Իհարկե կարող ենք ասել։ Մենք գործ ունենք ավտորիտար պոպուլիստ ղեկավարի հետ։ Ավտորիտար պոպոլուստը դասկան քաղաքական սահմանում է, այն հայտնի պոպուլիզմի տեսակներից մեկն է։ Երբ ունենում ենք նման համակարգ՝ այդ ավտորիտար պոպուլիստը հետզհետե դառնում են դիկտատոր՝ մեր դեպքում՝ հատկապես, երբ այդ ավտորիտար պոպուլիստը պատերազմ է պարտվել՝ նրա դեպքում դիկտատոր լինելուն այլընտրանք չկա, որովհետև նա պետք է ձգտի այնպես անել, որպեսզի իր արդարադատության համակարգի կողմից հնարավոր պատիժը երկարացնի՝ տարիների միջ լղոզելով և պատասխանատվությունն իր վրայից հանելով, որպեսզի խուսափի իր հանդեպ արդարադատությունից, որի միակ ճանապարհը դիկտատուրայի հաստատումն է,  ինչը հիմա տեսնում ենք։

Panorama.am-Ինչպիսի՞սն է մարդկային գործոնի դերը մեր պետական համակարգի կառավարման մեջ։
 

Հ. Ավետիսյան-Մենք գործ ունենք ավտորիտար պոպուլիստի իշխանության հետ, ինչը  երբ միանում է այդ վատ համակարգին, ապա մենք ունենում ենք աղբամանային կառավարում։ Սա իմ ձևակերպումը չէ, այլ դասական է։ Աղբամանային կառավարման էությունը պետական համակարգում այն է,  երբ խնդիրներ, որպես այդպիսին, չկան, կամ շատ փոքր են, բայց խնդիրներ են հորինվում և դրանց տրվում են լուծումներ, որոնք արդեն կային, կամ ցանկացած որոշում դիտարկվում է պոպուլիստական պրիզմայով։

Մի պարզ օրինակ բերեմ։ Այս իշխանության՝ իշխանության գալու հենց առաջին օրերին, այսպես կոչված օպտիմալացում տեղի ունեցով և 17 նախարարությունները 5-ով կրճատվեց՝ դառնալով 12։ Ցանկացած առողջ տրամաբանությամբ մարդուն, երբ ասում ես օպտիմալացում՝ պետք է հասկանա, որ առնվազը հաստիքների թիվ է կրճատվելու, ռեսուրսների օգտագործման քանկ է նվազելու, օրինակ՝ մեքենաների քանակ, պետական համակարգի կողմից օգտագործվող վառելիք, աշխատավարձերի ծավալ։ Սակայն  իրականության մեջ լրիվ հակառակը տեղի ուենցավ։ Երբ այդ մարմինների թիվը նվազեց, նույն այդ պահին եղավ վարչապետի որոշում, որով սահմանվում է պետական կառավարման մարմինների հաստիքների առավելագույն թիվը։ Երբ մենք համեմատում էինք այդ հաստիքների թիվը դրանից առաջ եղածներիկ հետ, դրանք ոչ միայն  չէին նվազել կամ մնացել նույնը, այլ ավելացել էին։

Սա աբսուրդ է, բայց այն զարմանալի չէ, որովհետև պետական համակարգում ցանկացած քայլ, որոշում կայացվում է պոպուլիստական պրիզմայով։ Այսինքը՝ հանրությանը ցույց են տալիս ձևական մասը, թե տեսեք կրճատեցիքն՝ հետևաբար ռեսուրսների խնայողություն եղա և այլն, բայց այն մասը, որ հասարակ քաղաքացին այդ պետական համակարգերից և գործողություններից տեղյակ չէ և չի կարողանում, կամ չի ուզում խորանալ և հասկանալ, թե ինչքան ռեսուրս է ծախսվում, ինչ մարդկային կապիտալ կա ներգրավված, քանակը և որակը, նրա մոտ տպավորություն է ստեղծվում, թե նախկինում 17, 22 նախարարություն էր, հիմա 12 է, հետևաբար լավ է, պետական համակարգն ավելի քիչ ռեսուրս է ծախսում, բայց իրականության մեջ ճիշտ հակառակն է։ Սա հենց աղբամանային կառավարման վառ օրինակ է։ Նախորդ համակարգն էլ վատն էր, լավը չէր, այսինքը ռեսուրսների վատնում կար, բայց ներկա համակարգը համեմատության մեջ շատ ավելի վատն է, քան նախորդի ժամանակ ունեինք։

Panorama.am-Ո՞րն է ստեղծված իրավիճակից ելքը։
 

Հ. Ավետիսյան-Եթե ելքի մասին խոսենք, ապա պետք է քաղաքական առաջնորդություն՝ գիտակից, քաղաքական առաջնորդություն  ձևավորվի, առանց կուսակցական պատկանելիությունը հաշվի առնելու։ Այսինքը, այստեղ մենք՝ մեր ժողովուդը, քաղաքկան միտք և գիտելիք ունեցող մարդիկ ինչ-որ պահի գան հանգեն այս կետին. «Այս է մեզ միացնող օրակարգը և չնայած, որ մենք կուսակցական պատկանելիություն ունենք, բայց այս պահից սկսած, այս օրակարգը դառնում է մեր բոլորի գերակա շահը, որը պետական, հայկական պետության օրակարգն է և, հետևաբար, մենք միավորվում ենք և պայմանավորվում ենք սրա շուրջ բացարձակապես աշխույժ գործել, խաղաղ ճանապարհով հեռացնում ենք այս իշխանություններին և այդ օրակարգը սկսում ենք գործի դնել»։

Ճանապարհը սա է, այլ ճանապարհ չկա, այլ ճանապարհը մեր չգոյությունն է՝ հետզհետե։ Այն մեկ-երկու օրվա հարց չէ, մի քանի տարի կարող է տևել, նունիսկ՝ տասնամյակներ, բայց այս ճանապարհը՝ներկայիս իշխանության կողմից պարտադրված ճանապարհը, Հայաստանի չգոյության ճանապարհն է։

Հարցազրույցն ամբողջությամբ՝ տեսանյութում։