Սրա իմաստն այն է, որ մեր մոտ ոչ թե տնտեսություն է կառավարվում, այլ Լարսի ճանապարհը. Մասիս Պողոյան
44-օրյա պատերազմից հետո Հայաստանում ստեղծված սոցիալ-տնտեսական իրավիճակի, դրա պատճառ հանդիսացող գործոնների և ելքերի մասին Panorama.am-ը զրուցեց կառավարման փորձագետ, ՆԵՈ-Մերգելյան Ստարտափ աքսելերատորի ղեկավար Մասիս Պողոյանի հետ։
Մասիս Պողոյան- Ցավոք մենք այսօր այնպիսի իրավիճակում ենք գտնվում, որ գրեթե բոլոր ոլորտների հիմնախնդիրները և դրանց լուծումներն այսպես, թե այնպես գնում և առնչվում են անվտանգային խնդիրներին։ Սկսեմ սոցիալ-տնտեսական իրավիճակից, որն առկա է հետպատերազմյան շրջանում։ Գիտենք, որ Արցախի մեր հայրենակիցները՝ քույրերը և եղբայրները տեղափոխվել են Հայաստանը և նրանց մեծ մասը, բնականաբար, չունի ապրելու նորմալ կենսագործունեություն իրականացնելու պայմաններ՝ իրենք զրկվել են իրենց բնակարաններից, ունեցվածքից, նորմալ գործունեություն իրականացնելուց։ Ամենախոցելի խումբը մեր երկրում թերևս հենց այս խումբն է, և երբ խոսում ենք սոցիալ-տնտեսական վիճակից երևի հենց ամենառաջինը պետք է անդրադառնանք Արցախից տեղափոխված մեր քույրերին և եղբայրներին։
Բանականաբար, իրենց տնտեսական վիճակը, ինչրպես և սպասելի էր, ծանր է։ Ճիշտ է՝ պետությունը որոշ միջոցներ ձեռնարկել է՝ նրանց կարճաժամկետ կարիքները մինիմալիստական ձևով հոգալու համար, խոսքը գնում է 100 և 50 հազարական դրամ փոխանցելու մասին, բայց հասկանալի է, որ այն երկարատև լուծում չէ, ոչ էլ լուրջ խնդիրներ լուծելու հնարավորություն է տալիս, այն ուղղակի առաջին սթրեսային փուլում գոյատևելու և խնդիրների լուծումներ գտնելու հնարավորություն է ընձեռելու իրենց։
Առանց վերջին այս փոփոխության էլ, մենք գիտեինք, որ Հայաստանում շատ բարձր էր գործազրկության մակարդակը, տնտեսական վիճակն էլ այդքան բավարար չէր։ Թե պատերազմից հետո, թե դրանից առաջ մենք ունեցել ենք այս հիմնախնդիրները, դրանք 30 տարի մեր հետ եկել են և լուծում չեն ստացել, այն է՝ բարձր գործազրկությունը և աշախատավարձերի ցածր մակարդակը, մարդկային կապիտալի կառավարման ոչ բավարար դրսևորումները։
Ամեն ինչ սկսվում է ներկրում-արտահանում բալանսից։ Գիտենք. որ դեռևս 2016-17թթ.-ից սկսած մեր երկրի առևտրաշրջանառությունը, ոչ ի օգուտ մեզ պատկեր էր ցույց տալիս։
Մեր երկրի ներկրում-արտահանում բալանսը խիստ անհամաչափ էր։ Մոտավորապես 5 մլրդ դոլարի ներկրում ունեինք և 3 մլրդ դոլարի համարժեք արտահանում։ Սա նշանակում է, որ մոտ 2 մլրդ դոլար մենք ստիպված ենք լրացնել, առանց ապրանքաշրջանառության։ Եթե մի քիչ սուր ասենք, ապա մենք մարդ ենք վաճառում արտասահմանում։ Ինչ է ստացվում՝ մենք 5 մլրդ դոլարի ապրանք ենք գնում դրսից ամեն տարի և 3 մլրդ-ի վաճառում ենք դուրս։ Մանցած 2 մլրդը լրացվում է մեր մարդկային ռեսուրսերի ջանքերի շնորհիվ։ Ավելի պարզ ասեմ՝ մարդիկ գնում են դրսում աշխատելու, այնտեղից տրասֆերտներ են ուղարկում, որպեսզի այդ բալանսը շտկվի։
Իհարկե, նպատակադրումն դա չէր, բայց արդյունքում դա էր շտկվում։ Ստացվում է՝ քանի որ արտահանման ոլորտում բավականին հետ ենք և չունենք բավարար կարողություններ, դրանից տուժում է մեր աշխատատեղերի քանակը։ Փոխանակ գործարաններն աշխատեն, շատանան, աշխատատեղերը շատանան, մենք մարդկանց ուղարկում ենք դուրս՝ ավելի ցածր աշխատավարձով աշխատելու և մեկ մարդը, որը, ենթադրենք, մեկ տարվա ընթացքում կարող էր 20 հազար դոլարի ավելացված արժեք ավելացներ, նա դրսում սևագործ աշխատանքի, իր մասնագիտական որակներին ոչ համապատասխան աշխատանքի վրա շատ ավելի փոքր գումարներ է կարողանում վաստակել, քան կարող էր այստեղ այդ օգուտը տալ երկրին, եթե ամեն ինչ ճիշտ կառավարվեր։
Պատկերացրեք՝ բարձրագույն կրթությամբ մասնագետը, որի վրա մեծ ռեսուրսներ է ծախսվել թե՛իր մասնավոր գրպանից, թե՛ պետության գրպանից՝ ուսման տարիներին, այլ պրոցեսներում սովորելու ընթացքում և երբ մենք այդ մասնագետի համար համապատասխան աշխատանք չենք կարողանում ապահովել, ինքը ստիպված է լինում գնալ դուրս և այդ նույն որակներով այլ երկրի օգուտ տալ կամ շատ ցածր որակներ պահանջվող աշխատանքով զբաղվել։
Այս ամենի հետևանքով մեր ազգային համախառն արդյունքն իջնում է։ Այդ աշխատատեղը մեր երկում չի լինում, դրսում է լինում և առաջանում է միգրացիա՝ կա՛մ երկարատև, մշտական, կա՛մ ճոճանակային աշխատանքային միգրացիա։ Ճոճանակային միգրացիայի ժամանակ մարդը ժամանակ առ ժամանակ գնում՝ հետ է գալիս, բայց այն մեր պետությանը ստրատեգիական զարգացմանը օգուտ չի տալիս և այն պոտենցիալը, որ մենք ուենք իրականում չի օգտագործվում։
Այսինքը, եթե 30 տարիների ընթացքում մենք կարողանայինք այս կապիտալն օգտագործել իրենց հնարավորություններին համապատասխան՝ մենք կարող էինք ունենալ հարյուրավոր գործարաններ, ընկերություններ, որոնք արտաքին շուկաներ նվաճած կլինեին և մենք ստիպված չէինք լինի գնել մեր թշնամի պետությունների ապրանքը, դրանով իսկ հարստացնելով նրանց, այնտեղ ստեղծելով աշխատատեղեր, ուժեղացնելով նրանց ռազմարդյունաբերությունը, տնտեսությունը, գիտությունը, մշակույթը, ճանաչելիությունը գլոբալ ոլորտում և, ի վերջո, մեծացնելով նրանց պաշտպանունակությունն ու անվտնագությունը, միջացգային անվտանգային համակարգերում իրենց ներգրավվածությունը, նաև քաղաքական ազդեցությունը։
Փաստորեն մի փոքր խնդիր չտեսնելու և ճիշտ լուծում չտալու հետևանքով վերջին տարիներին հանգեցրել է այս իրավիճակին՝ անվտանգային բալանսի խախտման։ Եթե մենք դիտարկենք մեր տնտեսական վերնախավը, ապա տեսնում ենք, որ այն ձևավորվել է ներկրման գործունեությամբ զբաղվող օլիգարխների գործունեության հիման վրա։ Եղած խոշոր ընկերությունները և մինչև հեղափոխությունը և դրանից հետո հիմանկանում ներկրման շնորհիվ են հզորացել...
Մենք աստիճանաբար վերածվում ենք սպառող պետության։ Հիմա ավելի է մեծացել այդ ճեղքվածքը և այս տնտեսական վիճակն առաջացնում է նաև քաղաքական հետևանքներ։ Այն մարդիկ, որոնք զբաված են դրսից ապրանք բերելու մեջ և, օրինակ, բիզնեսի մեջ է Ռուսաստանի, թուրքիայի հետ, ինքը, բանկանաբար, պաշտպանում է այն շահերը, որոնք բխում են դրանից...
Վերջերս մի հետաքրքիր տերմին շրջանառվեց՝ «լարսոնոմիկա» և մեր էկոնոմիկայի նախարարին անվանում էին «լարսոնոմիկայի» նախարար։ Սրա իմաստն հետաքրքիր է նրանով, որ ոչ թե տնտեսություն է կառավարվում, այլ Լարսի ճանապարհը, դրանից է կախավ մեր տնտեսության կարողությունը, որովհետև մեր ամբողջ տնտեսությունը նրա մեծ տոկոսը կախված է Ռուսաստանից։ Լավ չէ տնտեսապես մի երկրից կախված լինել՝ առավել ևս, որ այդ պետությունը քեզ երաշխիք չի տալիս, որ դրա դիմաց ինչ-որ բան կանի։
Հարցազրույցն ամբողջությամբ՝ կից տեսաձայնագրությունում։
Լրահոս
Տեսանյութեր
Խայտառակություն Թումանյան փողոցում. Չախոյան
