Ձեր վստահելի աղբյուրը

Կառավարությունը մայիսի 2-ի նիստում տնտեսական գործունեության գրեթե բոլոր ոլորտներում շրջանառության հարկը կրկնակի բարձրացնելու մասին որոշում ընդունեց։ Էկոնոմիկայի նախարար Վահե Հովհաննիսյանը և Նիկոլ Փաշինյանը փոփոխությունները հիմնավորելիս պնդում էին, որ շրջանառության հարկից օգտվող փոքր և միջին ձեռնարկատիրությունը թաքցնում է իր իրական շրջանառությունը և խուսափում հարկերից։

Խնդրի շուրջ Panorama.am-ը զրուցեց «ՓՄՁ ասոցիացիայի» նախագահ Հակոբ Ավագյանի հետ։

Հ. Ավագյան-Նորից բերվում է այն թեզ, որը նախկինում էլ էր հնչեցվում, թե շրջանառության հարկն օգտագործվում է հարկերը թաքցնելու, ավելի քիչ հարկ վճարելու միջոց։ Եթե արձագանքեմ այս առաջին թեզին, ապա պետք է նշեմ, որ ոչ միայն Հայաստանում, այլ ամբողջ աշխարհում  գերփոքր բիզնեսների համար ստեղծված այլընտրանքային հարկման ռեժիմները մի փոքր ավելի խոշորների կողմից երբեմն օգտագործվում են նաև հարկեր չմուծելու, հարկային տերմինալոգիայով ասած՝ ագրեսիվ հարկային  քաղաքականության շնորհիվ որոշակի հարկերից խուսափելու համար։ Որպեսզի այդ գնահատականները ճիշտ լինեն, դրա համար գոյություն ունեն հստակ վերլուծություններ։

Երբ հարկային քաղաքականության պատասխանատու ֆինանսների նախարարությունը ասում է, որ փոփոխությունները հիմնավոր են, որովհետև համեմատում են նրանց և շահութահարկ վճարողների հարկային բեռը, այստեղ մի քանի կարևոր տվյալներ չենք համադրում։ Շրջանառության հարկը ներդրվել է 2012 թվականին, իսկ ընտանեկան ձեռնարկատիրությունը հարկերից ազատման ռեժիմը ներդրվել է 2014 թվականին՝  Պետություն-ՓՄՓ կառույցներ շատ սերտ համագործակցությամբ։ Ընդորում, երբ 2012 թվականին այն ներդրվեց, բազմաթիվ ուսումնասիրություններ են արվել և պարզվել է, որ այլ երկրներում, նաև մեր հարևան Վրաստանում, այդ հարկման ռեժիմն արդեն կար։ Տարբեր զարգացած, զարգացող երկրենրում մինչև հիմա կա կարգավորումը, որ սկսնակ  բիզնեսներին հարկման հատուկ համակարգ են տալիս։

Երբեմն մեր չինովնիկները շփոթում են և դրան տալիս են «արտոնյալ» հարկեր անունը, բայց հարկային քաղաքականության մեջ արտոնյալ քաղաքականությունը 1-3 պարտադիր պայման է ունենում։ Օրինակ ՏՏ ոլորտին երբ հարկային արտոնություն են տալիս այնտեղ ժամկետ կա, հստակ թիրախ խումբ կա և եթե պետությունը ուզում է ինչ-որ ոլորտ սուբսիդավորի՝ ասում է՝ 3 տարով ես տալիս եմ քեզ այս սուբսիդավորումը։ Իսկ շրջանառության հարկը և ընտանեկան ձեռնարակատիրությունն այլ է, որոնք հետո իշխանությունները մոդիֆիկացրեցին և անունը դրեցին միկրոձեռնարկատիրություն։ Վերջիններս ոչ թե արտոնյալ հարկատեսակներ են, այլ հարկման հատուկ համակարգեր են սկսնակ բիզնեսների համար։

Panorama.am-Ինչպե՞ս կգնահատեք կառավարության ներկայացուցիչների հիմնավորումները, թե ձեռնարկատերերը շրջանառության հարկման ներքո թաքցնում են իրենց եկամուտները։

Հ. Ավագյան- Ինչո՞ւ է սա արվում։ Երբ դիտարկում են, թե բոլոր փոքր բիզնեսները խաբեբա են, ապա այստեղ նույնպես պետք է հաշվարկներ անել։ Օրինակ, եթե մարզային բիզնեսը իր եկամուտը շրջանառությունը թաքցնում է, ապա պետք է հասկանալ, թե խնդիրն ինչում է։ Որովհետև այդ խնդիրը սկսվում է և՛ իրազեկվածության մակարդակից, և՛ հարկային բեռից, և՛, օրինակ, սահմանամերձ համայնքներում կան խանութներ, որոնք, ցավոք, մինչև հիմա գործում են «պարտքի տետր» ասած մոդելով։ Հետևաբար այդտեղ շատ հարցեր են առաջանում, թե ինչպես պետք է եկամուտը, շրջանառությունը հայտարարագրի և ինչ մասով։ 

Ամենակարևորը, որը թաքցվում է, այն է, որ այստեղ հարկային եկամուտներ ապահովելու հարց է դրված, չնայած նրան, որ ներկայիս իշխանությունն անընդհատ շեշտում է, թե բյուջեն գումարի խնդիր չունի, թե ինչի կարիք լինի կարող են անել, որովհետև տնտեսական աճ են ունեցել և այլն։ Բայց պետք է առանձին անդրադառնալ, թե այդ տնտեսական աճի կառուցվածքն ինչ է։ Շատ տնտեսագետներ ի ցույց դրեցին, որ այդ տնտեսական աճը առանց լուրջ հիմնավորումների և արդյունքնրի է մեր երկրի համար։ Հիմնականում ռեէքսպորտն է և դրա վառ ցուցանիշն այս եռամսյակի խոշոր հակատուների ցանկի առաջին հորիզոնականում հեռախոսներ և այլ սարքավորումներ ներմուծող և վերավաճառող ընկերույթյան  հայտնվելն է։ Այսինքը, մենք գլոբալ առումով տնտեսության կառուցվածքի հարցում լուրջ խնդիրներ ունենք և  այն տարիներ ի վեր գնալով խորանում է։

Panorama.am-Հարկային բեռն ավելացնելով՝ կառավարությունը պետական բյուջեն ինչքանո՞վ համալրելու ակնկալիք ունի։

Հ. Ավագյան-18 մլրդ դրամ է հնչեցվում, որ այս օրենսդրական փոփոխությունների արդյունքում այդքան ավել եկամուտ կմտնի բյուջե։ Միայն 55 հազարից ավել շրջանառության հարկ վճարողներին և մնացած միկրոձեռնարկատիրության որոշ խմբերին են նորից կպնում։ Այդքան տնտեսվարողների կյանքը վատթարացնել՝ 18 մլրդ դրամի դիմաց, կարծում եմ շատ սխալ ռեֆորմ է։

Եթե որևիցե ռեֆորմ նման լայն շրջանակ է ընդգրկում, ապա առնվազն պետք է իրականացվեր առանձին ֆոկուս-խմբային հանդիպումներ, քննարկումներ, որը կապահովեր առնվազն իրազեկվածության մակարդակ և այլն։ Բայց մեր հետ հունվարի 24-ին հանդիպել է ֆինանսների նախարարը, որի ժամանակ ասել ենք, որ այն շատ մեծ շահառուներ է ընդգրկում, առաջարկում ենք ասոցիացիայի անդամներով մարզային հանդիպումներ անենք, քննարկենք, ինչը չարվեց։

Դրանից հետո, որքան տեղյակ եմ, գործադիրը հանրային սննդի ոլորտի՝ հիմնականում խոշորների հետ են հանդիպել, որոնք էլ չեն ներկայացնում գերփոքր բիզնեսի շահերը։
Հանրային սննդի ոլորտում կա մոտ 2000 տնտեսվարող, որից 115 մլն դրամի շրջանառության շեմը գերազանցել են ընդամենը 277 տնտեսվարող։ Մնացածը գտնվում են 0-10 մլն դրամի շրջանառության շրջանակներում։ Այսինքը, եթե մենք դիտարկենք, որ նրանք խաբում են իրենց շրջանառության թիվը և մի քանի անգամ էլ իրենց շրջանառությունը բարձր դիտարկենք, ապա նրանք մոտ չեն այդ շեմին՝ 115 մլն դրամին։ Հետևաբար՝ այստեղ լրիվ այլ խնդիր կա, դրան գումարած՝ հանրային սնունդն այն ոլորտն է, որն իր փաստաթղթավորման շղթայում մեծ խնդիր ունի։ Գանցեք հայտնի Էջմիածնի «Մեյմանդարի» շուկայից փորձեք բանջարեղեն գնել և ձեր հանրային սննդի կետում փաստաթղթավորել։ Այստեղ ոլորտներ կան՝ մրգի շուկաներ, ավտոտեխսպասարկման շուկաներ,  որ խնդիրներ ունենք,  որ ներմուծումից սկսած, վաճառքից, գյուղացուց վերջացրած այդ ամբողջ շղթան փաստաթղթավորված չէ։

Բայց մենք գալիս ենք այդ շղթայի վերջին օղակից և ասում ենք՝ ձեր հարկը բարձրացնում ենք, և որպես պատիժ, եթե չգնաս փաստաթղթավորես, վճարելու ես բարձր հարկ։ Այսինքը շղթայի վերջին օղակից ենք բռնում, բայց եթե մենք ուզում ենք լուծել փաստաթղթավարման հարցը ապա պետք է սկսենք երկրի դարպասներից։ Հենց ներմուծումից ապահեվել պատշաճ փաստաթղթավորում և հաշվապահներն այն մինչև վերջ կտանեն։ Չի կրող ասեղ ներմուծվի համապատասխան կոդով և վերջում վաճառվի ճտկավոր կոշիկի կոդով։

Մեծ մտահոգությունն այն է, որ նման մեծ շահառու ունեցող ռեֆորմը, իրենք են ասում «ռեֆորմ», բայց այն վատթարացնող նորմերով փաթեթ է, չի կարող քիչ հանրային քննարկումներով ընդունվել և բոլորի վրա ազդի։

Այս քաղաքական թիմը 2018 թվականից հայտարարում էր, որ այս Հարկային օրենսգիրքը բազամթիվ խութեր ունի և պետք է ժամանակ տրամադրեն և առաջին խոստումներից է որ օրենսգիրքը նորովիկ կվերանայվի և կգրվի։ Բայց հիմա մենք շարունակում ենք կարկատաններ անել նախկինում ընդունված օրենսգրքի մեջ, երբ նոր իշխանությունների համար արդեն 6 տարին քիչ ժամանակ չէ։

Panorama.am-Ինչպիսին է գործադիրի ներկայիս քաղաքականությունը, որը վարվում է ԹՄՁ-ների հանդեպ։

Հ. Ավագյան-2012 թվականից ես որպես փորձագետ «ՓՄՁ ասոցիացիայի» ներկայացուցիչ այս խնդիրներով եմ զբաղվել և այս ընթացքում 3-4 կառավարություն է փոխվել, բայց ես առաջին անգամ եմ տեսոնւմ որ մեր երկրի փոքր և միջին բիզնեսի շահերի պահպանությամբ զբաղվող գերատեսչությունը կողմ լինի գերփոքր բիզնեսների կյանքը բարդացնող օրինագծին, երբ մինչև 100 մլն դրամի շրջանառություն ունեցողները և մինչև 10 աշխատող ունեցողները համարվում են գերփոքր բիզնեսներ, իսկ շրջահրակի շեմը մինչև 115 մլն է։ Այսինքը գերփոքր բիզնեսի կյանքը բարդացնող օրենսդրական փաթեթ է ընդունվում և կառավարությունում մեր բալանսը պահող, ՓՄՁ շահերը ներկայացնող կառույցը կողմ է քվեարկում դրան։ Ավելին, եթե ամփոփոթերթում կարդում ենք՝ նրանք ընդհանրապես կողմ են և ասում են հանեք շրջանառության հարկը։

Եթե նայենք փոքր և միջին բիզնեսի նկատմամբ  իրականացվող աջակցության ծրագրերը և մոտեցումները, ապա այս օրենսդրական փոփոխությունը դրա շղթայական շարունակությունն է։ Օրինակ, մեր երկրում Փոքր և միջին բիզնեսի զարգացման ազգային կենտրոններ կային, մարզային մարմիններ ունեին, մարզային կառույցներ կային, որտեղ ՓՄՁ-ները գնում էին, շփվում էին, իրազեկվում էին, իրենց խնդիրներն էին ասում։  Արդեն մոտ երկու տարուց ավել է այդ կառույցը փակվել է։ Դրա փոխարեն ոչ մի բան դրված չէ։

Ինչպես զարգացած երկրներում այնպես ել մեր երկրի ՓՄՁ զարգացման ռազմավարությունում է գրված, որ այն պետք է հասնի պետության ՀՆԱ-ի 50 %-ից ավելին,  բայց ստացվում է որ կառավարության ընդունած ռազմավարությունն ամբողջովին տապալված է։ Ոչ մի զարգացած երկրում նման բան չի արվում, հակառակը՝ ՓՄՁ աջակցության գրասենյակները շարունակում են մնալ, որովհետև այդ երկրենրը հասկանում են, որ տնտեսության դիվերսիֆիկացիան առաջին հերթին կախված է ներառական տնտեսությունից, ավելի շատ ՓՄՁ ունենալուց։ Եթե մենք հիմա սևեռված ենք խոշոր բիզնեսի վրա, ավելի շատ սպասարկում ենք խոշոր բիզնեսի շահերը և այն առկա չինովնիկների նախասիրություններից է, ապա այն, բնականաբար, բերելու է մի մեծ պայթյունի։ Քանի որ եթե մի խոշոր բիզնես պարզապես որոշի մեկ ամիս ինչ-ինչ պայմաններից ելնելով հարկ չվճարի, մենք պետական բյուջեի լուրջ խնդիր ենք ունենալու։

Ֆինանսների նախարարը հնչեցնում էր, թե շրջանառության հարկ վճարողները գեներացնում են մեր երկրի հարկային եկամուտներ 2.7 %-ը և ես կրկին զարմանում եմ, որովհետև այն նոր բան չի ասում, ամբողջ աշխարհում է այդպես։

Աշխարհում ՓՄՁ-ներին չեն դիտարկում որպես հարկային մեծ եկամուտներ գերներացնողներ, այլ դիտարկում են որպես ներառական տնտեսություն ապահովող։ Միևնույն ժամանակ ո՛չ սոցապ նախարարը, ո՛չ էկոնոմիկայի նախարարը չեն հանդիմանում և ասում՝ եղբայր բայց ՓՄՁ-ները ապահովում են քո աշխատատեղերի 60 %-ից ավելին։ Իսկ գերփորքրները՝ տարեկան մինչև 100 մլն դրամ շրջանառություն ունեցողները, ապահովում են մեր վարձու աշխատողների մոտավորապես 20 %-ը։ Այսինքը, մենք պետք է հասկանանք, որ ՓՄՁ-ի դերակատարումը լրիվ ուրիշ է։ Ինչու այն չենք հասկանում, որովհետև ՓՄՁ-ի շահերը պաշտպանող և ներկայացնելու նախասիրություններ ունեցող չինովնիկներ չունենք, իրենց ավելի հարմար է աշխատել խոշորների հետ, սատկացնել ՓՄՁ-ներին։ Քայլերի այս հերթականությունը խոսում է այն մասին, որ տնտեսության մասին որոշումներ ընդունողների մոտ ՓՄՁ-ի մասին գաղափարախոսությունը լրիվ թյուր է, այլ է քան ամբողջ աշխարհում։