Ձեր վստահելի աղբյուրը

Վիճակագրական կոմիտեի վերջին տվյալներով՝ 2024 թվականի հունվար-օգոստոսին պետական բյուջեի պակասուրդը կազմել է 84.6 մլրդ դրամ, հարկերի ու տուրքերի մասով էլ բյուջեի նախատեսված մուտքերը թերակատարվել են 4.7 %-ով։ Հատկանշական է, որ հարկային մուտքերի թերակատարմանը զուգահետ կառավարությունը ծախսային հատվածը ոչ թե նվազեցնում է, այլ ավելացնում։ Հրապարակված տնտեսական ցուցանիշները և ՀՀ գործադիր մարմնի նման վարքագիծը գնահատելու համար Panorama.am-ը դիմեց «Ամբերդ» հետազոտական կենտրոնի փորձագետ Աղասի Թավադյանին։

Ա. Թավադյան-Թերակատարումը սպասելի էր, քանի որ այս պահին իրական տնտեսությունն անկում է ապրում, արտադրությունը՝ նույնպես։ Այս ամենը փաստում է այն հանգամանքը, որ մենք այս պահին բացի ոսկու վերաարտահանման աճից՝ բոլոր այլ ուղղություններով և ապրանքների մասով ունենք արտահանման կրճատում։ Կրճատվել են մրգերի, բանջարեղենների, ոգելից խմիչքների,պլաստմասի և այլ ապրանքների արտահանումը, ինչը ցույց է տալիս, որ իրական տնտեսությունն անկում է ապրում։

Եթե դիտարկենք հարկային մուտքերը, ապա կտեսնենք, որ հիմնականում կրճատվել են ավելացված արժեքի հարկը և շահութահարկը, որոնք նույնպես ցույց են տալիս, որ կա՛մ իրական տնտեսությունն է կրճատվել, գործարքների քանակությունը քչացել, որի արդյունքում կրճատվել է ավելացված արժեքի հարկը, կա՛մ կազմակերպությունները ստվերային դաշտ են մտել և ցույց չեն տալիս գործարքները։ Սա մտահոգիչ է, քանի որ այսպիսի պայմաններում  երբ իրական տնտեսությունն անկում է ապրում, շատ դժվար է հարկահավաքությունն ապահովել։

Խնդիրն այն է, որ այս կառավարությունը 2018 թվականից հարկահավաքությունը սարքել է հիմնական արդյունավետության ցուցանիշ, այսինքն՝ ամեն տարի ձգտում է ավելի շատ հարկ հավաքի, որպեսզի իր քվոտան ապահովի, ըստ այդմ՝ նաև պարգևավճարներն ապահովի, քանի որ դրանք նույնպես հարկահավաքությունից են կախված։

 Այսպիսի պայմաններում, երբ բյուջեն թերակատարվում է, պետությունը շարունակում է հարկահավաքությունը մեծացնել։ Այս պայմաններում կրկին գնում են հարկային խստացումների, որովհետև թերակատարումներ ունեն և իրենց համար հարկահավաքությունն իրենց արդյունավետության ցուցանիշ է, ըստ որի իրենք հարկերը պետք է յուրաքանչյուր տարի շատացնեն, որպեսզի գնահատեն, թե լավ են աշխատել։

Սակայն այն պայմաններում, երբ տնտեսությունը անկում է ապրում, հարկային բեռի մեծացումը կամ հարկերի ավելացումը կամ խստացումը կարող է հակառակ էֆեկտի բերել, որովհետև իրականում անկում ապրող տնտեսությունից չի կարելի ակնկալել  հարկերի ավելացում։

Այն հակառակ արդյունքի կարող է բերել, որովհետև հարկահավաքության ավելացումը կամ հարկերի խստացումը կարող է բերել հանգեցնել նրան, որ կազմակերպությունները կամ սնանկ են ճանաչվում, կամ Հայաստանից դուրս են գալիս այլ երկրներ աշխատելու, որտեղ հարկային դաշտն ավելի բարենպաստ է, կամ ոչ բարեխիղճ վարքագիծ են դրսևորում՝ վերադառնում են ստվեր։

Խնդիրը նրանում է, որ մեր երկարաժամկետ տնտեսական աճը 4.5 % է նախատեսվել, և կառավարությունն իր առաջ խնդիր է դրել ապահովել տարեկան 7 % տնտեսական աճ, որը նշանակում է, որ 6 տարում մեր տնտեսությունը 50 %-ով աճելու է։ Սակայն չի կարելի զուտ կամեցողական մտքի վրա տնտեսություն հիմնել, որովհետև եթե տնտեսության մեջ չես ապահովում սկզբունքային որակական փոփոխություններ, ապա տնտեսությունը հետ է գալու այդ 4.5% տնտեսական աճին։ Իսկ մեր մոտ 2022-23 թթ. տնտեսական աճը պայմանավորված էր հիմնականում արտաքին գործոններով, դրսից եկած գումարներով, որոնք այս պահին դադարել են։

2022 թվականը պայմանավորված էր ՌԴ-ից կապիտալի արտահոսքով, որը բավական մեծ քանակով եկավ ՀՀ և ապահովեց 12.6 %  տնտեսական աճը, իսկ 2023 թվականին հիմնականը պայմանավորված էր ոսկու վերարտահանման սկզբով, որը նույնպես ապահովեց տնտեսական աճ։ Այս պահին արդ երկու արտաքին խթանը չկա, ինչի հետևանքով իրական տնտեսությունն անկում է ապրում։ Այսպիսի պայմաններում ակնկալել, բարձր՝ 7 % տնտեսական աճ, խելամիտ չէ։

Այս ամենը՝ հարկահավաքության բարձրացման ձգտումը, առանց հիմանրար փոփոխությունների տնտեսական աճի ակնկալիքները, կարող են բերել պահուստային ֆոնդի սպառմանը, ինչպես նաև պետական պարտքի աճին։

Panorama.am -Այս իրավիճակում, երբ հարկային մուտքերը թերակատարվում են, կառավարությունը ծախսեր է ավելացնում, ինչի հետևանքով այս պահին բյուջեի պակասուրդը հասել է 84.6 մլրդ դրամի։ Ինչո՞վ կբացատրեք կառավարության նման վարքագիծը։

Ա. Թավադյան-Այստեղ պետք է արձանագրել, որ ոչ բոլոր հոգվածներով է ծախսերը շարունակվում, որոշ հոդվածներով կրճատվել են։ Օրինակ՝ ենթակառուցվածքային ծախսերը, դպրոցաշինությունը և նմանատիպ ծախսերը կրճատվել են։ Սա ցույց է տալիս, որ պլանով պետք է ծախսեր իրականացվեն, ինչի արդյուքնում արդեն խոսակցություններ են գնում պահուստային ֆոնդի ծախսման մասին և ամենայն հավանականությամբ նաև պետական պարտքն է մեծանալու։