Ձեր վստահելի աղբյուրը

 Panorama.am-ը ձեր ուշադրությանն է ներկայացնում հարցազրույց Փարիզ IV-Սորբոն համալսարանի ժողովրդագրության պրոֆեսոր Ժերար Դյումոնի հետ:

-Դոկտոր Դյումոն, Ձեր վերջին հոդվածում` վերնագրված «Լեռնային Ղարաբաղ. անվերջ հակամարտության աշխարհաքաղաքականությունը», Դուք խոսում եք Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության ծագման պատմական պատճառների մասին: Ինչպե՞ս եք գնահատում այն փաստը, որ այս պատմական իրողությունները լիովին անտեսված են հակամարտության կարգավորման ներկայիս գործընթացում: Դրանց անտեսումը, մասնավորապես, ի՞նչ հետևանքներ կարող է ունենալ:

-Աշխարհաքաղաքական հակամարտությունների պատճառ հանդիսացող պատմական իրողությունների չիմացությունը ցավոք շատ հաճախ հանդիպող երևույթ է: Դա շատ լավ է երևում Սուդանում, Կենտրոնական Աֆրիկայում ներկայումս առկա հակամարտությունների օրինակներով, կամ հենց Եվրոպայի օրինակով՝ մասնավորապես Հունգարիայի և Եվրամիության միջև նկատվող լարվածությամբ, որի հիմնական պատճառը Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո՝ 1920 թվականի հունիսի 4-ին ստորագրված Տրիանոնի պայմանագրի անարդարացի լինելն էր: Իրականությունն այն է, որ սահմանների անձեռնմխելիությունը, որն այժմ պաշտպանվում է միջազգային հանրության կողմից, բերում է նրան, որ անտեսվում են այդ սահմանների ամրագրման պատճառներն ու պատմությունը:
Համեմատությունները միշտ չէ, որ տեղին են, բայց այնուամենայնիվ հետաքրքիր է համեմատել Հարավային Կովկասում և Ուկրաինայում ստեղծված իրավիճակները: ԽՍՀՄ-ը, կիրառելով «բաժանիր, որ տիրես» սկզբունքը, 1946 թվականին Ուկրաինային կցեց Ղրիմը, որտեղ գտնվում էր Սևաստապոլի նավահանգիստը, որը Մոսկվայի համար ճանապարհ է բացում դեպի Սև ծով, այնուհետ դեպի Միջերկրական ծով: Այդ իրավիճակը բարդացնում է Ուկրաինայի ներկայիս աշխարհաքաղաքական դրությունը, ինչը պարզ երևում է այն փաստից, որ Ղրիմը միակ մարզն էր, որը 1991 թվականին անցկացրած հանրաքվեի ժամանակ դեմ քվեարկեց Ուկրաինայի անկախությանը:
Տարբերությունները մի կողմ դնելով պետք է ասել, որ ԽՍՀՄ-ը գծել է Ադրբեջանի սահմանները այդ նույն սկզբունքով, մի փաստ, որն այժմ անտեսվում է: Նույն կերպ անտեսվել են նաև 1988թ.-ի Բաքվի հակահայկական ջարդերը: Իսկ երբ պատմական փաստերն անտեսվում են, դա միշտ հանգեցնում է միևնույն արդյունքի` այն ավելի է բարդացնում հակամարտության լուծումը և անգամ է՛լ ավելի է սրում այն:

-Հաշվի առնելով այն փաստը, որ Ադրբեջանն առ այսօր շարունակում է լուրջ սպառնալիք հանդիսանալ Լեռնային Ղարաբաղի համար (ի դեմս ներկայումս տարվող հակա-հայկական քաղաքականության, ռազմատենչ հայտարարությունների, սպառազինությունների կուտակմամբ և այլն), ինչ եք կարծում, արդյո՞ք առաջարկվող Մադրիդյան սկզբունքները նախատեսում են համապատասխան անվտանգության երաշխիքներ Լեռնային Ղարաբաղի ժողովրդի համար, որոնք հնարավորություն կտան կանխել Ադրբեջանի հետագա հնարավոր ագրեսիան: Ո՞րն է Ձեր գնահատականն այս առումով:

-Պատմականորեն սկզբունքները նման են համաձայնագրերի կամ հռչակագրերի: Դրանք ունեն ճիշտ այնքան կարևորություն, որքան կարևորություն նրանց վերագրում են քաղաքական գործիչները: Աշխարհաքաղաքականությունը ուժերի հարաբերակցության վրա հիմնված խաղ է: Ո՛չ մի սկզբունք, որքան էլ բարենպաստ այն լինի, չի կարող երաշխավորել որևէ ժողովրդի անվտանգությունը: Լինես Մադրիդյան սկզբունքներին դեմ, թե կողմ, դրանք ընդամենը սկզբունքներ են, որոնց մեկնաբանությունը կարող է շատ տարբեր լինել կախված նրանից, թե ով է այն մեկնաբանում, իսկ դրանց իրականացումն իր հերթին կարող է հանգեցնել շատ տարբեր արդյունքների կախված ուժերի հարաբերակցությունից: Այլ կերպ ասած, Լեռնային Ղարաբաղը պետք է պատրաստ լինի բոլոր հնարավոր զարգացումներին: Ըստ էության միայն այն խաղաղության պայմանագիրը, որը կներառի անվտանգության երաշխիքներ, ինչպես նաև դրանք պահպանելու կամք, կարող է ապահովել անվտագությունը:

-Զուտ աշխարհաքաղաքական տեսանկյունից արդյո՞ք Լեռնային Ղարաբաղի հիմնահարցը կարող է ունենալ վերջնական լուծում, որը կբերի տարածաշրջանում երկարատև խաղաղության: Եթե այո, ապա ինչպիսի՞ն կարող է լինել այդ լուծումը:

-Պատմությունը սովորեցնում է, որ հակամարտությունները հանգուցալուծվում են միայն այն դեպքում, երբ հակամարտության անմիջական կողմերը իսկապես ցանկանում են վերջ դնել դրան: Իհարկե միջազգային ուժերը կարող են նպաստել խնդրի լուծմանը, եթե ձեռնպահ մնան այն հրահրելուց և առաջարկեն երաշխիքներ: Մինսկի խումբը օգտակար դեր է խաղում փորձելով մեղմել իրավիճակը և հեշտացնել երկխոսությունը: Սակայն այն չի կարող լուծել հակամարտությունը, ինչի մասին վկայում է անցած երկու տասնամյակը: Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտությունը ամբողջությամբ կլուծվի միայն այն դեպքում, եթե Ադրբեջանը, Հայաստանը և Լեռնային Ղարաբաղը գտնեն համաձայնության եզրեր և եթե երեք կողմերն էլ հավասարապես ցանկանան լուծել հակամարտությունը:

-Իսկ ինչպե՞ս եք գնահատում ժողովրդավարության գործոնի դերը հակամարտության լուծման մեջ:

-Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության հանգուցալուծման դժվարություններից մեկն այն է, որ այն կախված է հակամարտության մասնակիցների միջև տիրող իրավիճակից: Ավելի հեշտ է լուծումներ գտնել այն հակամարտություններին, որոնց մասնակից կողմերը ժողովրդավար են, քանի որ ժողովուրդները չեն սիրում բանտարկված լինել փակ սահմանների մեջ և ի վերջո քվեարկում են այն իշխանությունների օգտին, որոնք կողմ են, որ սահմանները նպաստեն փոխանակումներին և առևտրին: Հետևաբար պետք է ժողովրդավարական առաջընթաց մաղթել այդ երկրներին:

-Ինչպե՞ս եք գնահատում Հայաստանի՝ Մաքսային Միությանը միանալու որոշումը: Կանգնած լինելով Եվրոպայի և Ռուսաստանի միջև ընտրության առջև` արդյո՞ք Հայաստանն այլընտրանք ուներ:

-Հայաստանը, որն ունի սահմանափակ ռեսուրսներ և մեծապես մեկուսացված է Թուրքիայի և Ադրբեջանի հետ փակ սահմանների պատճառով, ստիպված է ապավինել այն գործընկերներին, որոնք կունենան հնարավորություն և ցանկություն արդյունավետ կերպով նպաստելու նրա անվտանգությանը: Միջազգային հարաբերություններում ներկայիս իրականությունն այն է, որ ԱՄՆ-ը, ինչպես վկայում են ԱՄՆ նախագահների բազմաթիվ հայտարարություններն ու գործողությունները, նախապատվությունը տալիս է Թուրքիային, թեկուզ միայն այն բանի համար, ինչը ես անվանում եմ «թվերի օրենք»  - Թուրքիան ունի 76 միլիոն բնակչություն, իսկ Հայաստանը Լեռնային Ղարաբաղի հետ միասին՝ 3 միլիոն բնակչություն:

Եվրամիությունը, դաշնակից լինելով ԱՄՆ-ի հետ, 2005թ.-ին Թուրքիայի հետ բանակցություններ սկսեց վերջինիս ԵՄ անդամակցության համար, ավելի կոնկրետ` Թուրքիային թեկնածու երկրի կարգավիճակ տալու համար՝ դրանից բխող բոլոր ֆինանսական առավելություններով: Մինչդեռ այս իրավիճակն անհեթեթ է. Թուրքիան չի ճանաչում Եվրամիության անդամ երկրներից մեկի ինքնիշխանությունը, ինչպես նաև չի երաշխավորում իր երկրում փոքրամասնությունների իրավունքների պաշտպանությունը, ինչը հիմնարար եվրոպական արժեք է:

Այսպիսով, չկարողանալով իրապես հենվել ո՛չ ԱՄՆ-ի և ո՛չ էլ ԵՄ-ի վրա, Հայաստանն այլ ելք չուներ, քան միանալ Ռուսաստանի նախաձեռնած Մաքսային միությանը: Բացի այդ, Մոսկվան վճարեց դրա համար՝ առաջարկելով Հայաստանին գազ մատակարարել «ընկերական գնով»: Միևնույն ժամանակ, սակայն, Մաքսային միությունը չի կարող տնտեսական հրաշք գործել երկու պատճառով: Նախ, ՄՄ-ն Հայաստանի համար բացում է ավելի փոքր շուկա, քան կբացեր ԵՄ-ն իր 500 միլիոն բնակչությամբ: Իսկ հետո, ՄՄ անդամ երկրների տնտեսությունը ավելի շատ հենված է բնական ռեսուրսների շահագործման, քան նորարարության վրա: Բայց այս միությունը հիմնադրող երկիրը՝ Ռուսաստանը, Հայաստանի համար անհրաժեշտ անվտանգության հովանոց է ապահովում:

-Դոկտոր Դյումոն, Դուք նաև ուսումնասիրել եք ժողովրդագրական խնդիրները Հայաստանում: Ինչպե՞ ս եք գնահատում ներկայիս իրավիճակն այս առումով: Ի՞նչ լուծումներ եք Դուք տեսնում այս խնդրին:

-Ժողովրդագրական առումով Հայաստանն իսկապես գտնվում է շատ մտահոգիչ իրավիճակում: Մի կողմից բնակչության բնական աճի տեմպերը թույլ են ծնելիության ցածր ցուցանիշների պատճառով, ինչը ես անվանում եմ «ժողովրդագրական ձմեռ», այսինքն ծնելիության մակարդակը երկարաժամկետ կտրվածքով նվազել է՝ իջնելով սերունդների պարզ փոխարինման շեմից ներքև: Եթե Հայաստանում այդ շեմը ենթադրում է, որ մեկ կինը պետք է ծննդաբերի 2.2 երեխա և ավել, ապա ներկայումս այդ թիվը չի գերազանցում 1.6–ը: Բացի այդ, Հայաստանն ունի միգրացիայի բացասական ցուցանիշ: Ընդհանուր առմամբ ԽՍՀՄ-ի փլուզումից հետո Հայաստանը լքել է մոտ կես միլիոն մարդ: Արտագաղթը արնաքամ է անում Հայաստանը: Այս խնդիրը հաղթահարելու երկու ճանապարհ կա: Առաջինը, պետք է մշակել ընտանեկան քաղաքականություն: Երկրորդը, պետք է ստեղծել այնպիսի պայմաններ, որ հայերը ցանկանան ապրել Հայաստանում և որ սփյուռքահայերը կարողանան գալ և օգտակար լինել Հայաստանին իրենց հմտություններով և իրենց ձեռնարկատիրական գաղափարներով: Բայց սա ենթադրում է, որ պետք է սահմանափակել մենաշնորհները, քաջալերել ազատ ձեռներեցությունը և շարժվել դեպի իրավական պետություն:

Դոկտոր Դյումոն, շատ շնորհակալություն հետաքրքիր հարցազրույցի համար:

Հարցազրույցը վարեց Նվարդ Չալիկյանը