Ձեր վստահելի աղբյուրը

Թեև Լեռնային Ղարաբաղում պատերազմական գործողություններն ավարտվել են 1994-ի հրադադարի ստորագրմամբ, Ադրբեջանը շարունակաբար և հրապարակայնորեն սպառնում է, որ եթե հակամարտությունը չլուծվի խաղաղ ճանապարհով, նա ուժ կկիրառի Լեռնային Ղարաբաղի հարցը «լուծելու» համար:

Սա Ադրբեջանի պաշտոնական դիրքորոշումն է, և այս նպատակի համար Ադրբեջանը շարունակում է կուտակել մեծ քանակով ռազմատեխնիկա (Ադրբեջանի միայն ռազմական բյուջեն վաղուց արդեն գերազանցում է Հայաստանի պետական բյուջեն): Ադրբեջանը նաև մերժում է ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի կողմից առաջարկված հրադադարի հաստատման մեխանիզմները, ինչպիսին է օրինակ դիպուկահարների դուրսբերումը շփման գծից, որտեղ հրաձգությունների արդյունքում ամեն տարի բազմաթիվ զոհեր են գրանցվում:
Միջազգային հանրությունը բազմիցս դատապարտել է Ադրբեջանի կողմից հնչող ուժի կիրառման սպառնալիքները, ինչպես նաև հրադադարի խախտումները` ամեն անգամ վերահաստատելով, որ հակամարտության խաղաղ լուծմանը այլընտրանք լինել չի կարող:

Ադրբեջանը սակայն մենկաբանում է իր այս ռազմատենչ դիրքորոշումը` պնդելով, որ նա ունի միջազգային իրավունքով ամրագրված ուժի կիրառման իրավունք իր տարածքները ետ վերադարձնելու համար: Այս մասին հայտարարել են ո՛չ միայն Ադրբեջանի նախագահն ու այլ բարձրաստիճան պաշտոնյաները, այլ այս դրույթը նաև ներառված է վերջերս հաստատված Ադրբեջանի ռազմական դոկտրինում, որում ասվում է. «Քանի որ Հայաստանի Հանրապետությունը շարունակ օկուպացիայի մեջ է պահում Ադրբեջանի տարածքների մի մասը...Ադրբեջանը իրեն իրավունք է վերապահում, միջազգային իրավունքի համաձայն, գործադրել բոլոր անհրաժեշտ միջոցները, այդ թվում ուժի կիրառումը, իր տարածքային ամբողջականությունը վերականգնելու համար»:

Ադրբեջանը նաև մեկնաբանում է իր հրաժարումը հրադադարի հաստատմանն ուղղված միջոցներից: Ադրբեջանի արտաքին գործերի նախարար Էլմար Մամեդյարովը ասել էր` «եթե այդ մեխանիզմները աշխատեն, դա կնշանակի ստատուս քվոյի ամրապնդում, ինչը անընդունելի է Ադրբեջանի համար»: 

Հետևաբար անհրաժեշտ է գնահատական տալ Ադրբեջանի այս դիրքորոշման իրավական ասպեկտին, ինչը հավուր պատշաճի չի արվել միջազգային հանրության կողմից: Այս առումով Ձեր ուշադրությանն ենք ներկայացնում Համբուրգի Համալսարանի միջազգային իրավունքի պրոֆեսոր Օտտո Լյուխտերհանդտի «Սովորելով Վրաստանից. ուժի չկիրառման համաձայնագիր Լեռնային Ղարաբաղի համար» վերնագրով հոդվածը, որը լույս է տեսել Մ. Կամբեքի և Ս. Ղազարյանի խմբագրած «Եվրոպայի հաջորդ խուսափելի պատերազմը» (Eueope’s Next Avoidable War) գրքում:

Հոդվածը վերլուծում է Լեռնային Ղարաբաղի պարագայում ուժի կիրառման իրավական ասպեկտները և եզրակացնում է, որ Ադրբեջանի` ուժի կիրառման պաշտոնական դիրքորոշումը հակասում է միջազգային իրավունքին:

Նաև, համեմատականներ անցկացնելով 2008թ.-ի Վրացական պատերազմին նախորդած ժամանակաշրջանի և Ղարաբաղյան հակամարտության շուրջ տիրող ներկայիս իրավիճակի միջև, հեղինակը խորհուրդ է տալիս, որ Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության բոլոր կողմերի միջև անհապաղ կնքվի ուժի չկիրառման համաձայնագիր` նմանատիպ պատերազմական սցենարից խուսափելու համար:

Այսպիսով, Ադրբեջանը պնդում է, որ ունի ուժի կիրառման իրավունք որպես ինքնապաշտպանության միջոց` իր տարածքային ամբողջականությունը վերականգնելու համար: Ադրբեջանը մասնավորապես հղում է անում ՄԱԿ-ի կանոնադրությանը՝ գլուխ VII, հոդված 51, որն ամրագրում է անհատական կամ հավաքական պաշտպանության իրավունքը: Սակայն, ըստ պրոֆեսոր Լյուխտերհանդտի Ադրբեջանը չի կարող հղում անել ինքնապաշտպանության իրավունքի վրա ներկայումս ուժի կիրառումն արդարացնելու համար: Նախ, Ադրբեջանը, ինչպես նաև Հայաստանի Հանրապետությունն ու Լեռնային Ղարաբաղը միջազգային իրավունքով պարտավորություն ունեն զերծ մնալ ուժի կիրառումից կամ ուժի կիրառման սպառնալիքից , որը միջազգային իրավունքի անբեկանելի նորմ է (jus cogens) և ՄԱԿ-ի կանոնադրության հիմնարար սկզբունքներից մեկը: Երկրորդ, Ադրբեջանը սխալ է մեջբերում ՄԱԿ-ի կանոնադրության հոդված 51-ում ամրագրված ինքնապաշտպանության իրավունքը:

Ճիշտ է, որ 51-րդ հոդվածը հանդիսանում է միակ բացառությունը ուժի չկիրառման սկզբունքից, սակայն այդ կետը իրավունք չի տալիս նոր պատերազմ սանձազերծել: 51-րդ հոդվածում մասնավորապես ասվում է, «Սույն Կանոնադրությունը ոչնչով չի խաթարում անհատական կամ կոլեկտիվ ինքնապաշտպանության անկապտելի իրավունքը Միավորված ազգերի կազմակերպության որևէ անդամի հարձակման ենթարկվելու դեպքում, քանի դեռ Անվտանգության խորհուրդը չի ձեռնարկի միջազգային խաղաղության ու անվտանգության պահպանման միջոցառումներ»:

Սա նշանակում է, ինչպես մեկնաբանում է Լյուխտերհանդտը, որ Ադրբեջանը կարող է հղում անել ինքնապաշտպանության նորմին միմիայն այն դեպքում, եթե իր դեմ իրականացվի «զինված հարձակում»: Սակայն սա այդ դեպքը չէ: Պատերազմն ավարտվել է 1994թ.-ին հրադադարի համաձայնագրի ստորագրմամբ և այդ ժամանակից ի վեր հայկական ուժերը զինված հարձակում չեն իրականացրել Ադրբեջանի դեմ: Հետևաբար Ադրբեջանը չի կարող դիմել ուժի կրառմանը որպես ինքնապաշտպանության միջոց, ինչպես դա նախատեսված է վերոնշյալ հոդվածով:

Ադրբեջանը նաև հիմնավորում է իր դիրքորոշումը հղում անելով «ագրեսիա» տերմինի ընդլայնված սահմանմանը, որն ամրագրվել է Արդարադատության միջազգային դատարանի (ICJ) որոշման մեջ. ըստ այդ սահմանման «զինված հարձակում»-ը կարող է նաև ներառել մի պետության կողմից մյուս պետության «տարածքի գրավումը»: Սակայն եթե անգամ տեսականորեն ենթադրենք, որ այս սահմանումը վերաբերում է տվյալ դեպքին, ապա ինքնապաշտպանության իրավունքը միևնույն է չէր կարող արդարացնել Ադրբեջանի կողմից պատերազմի սանձազերծումը, քանի որ հակամարտության կողմերը հրադադարի պայմանագիր են ստորագրել Բիշկեկում 1994թ.-ին Ռուսաստանի միջնորդությամբ: Հրադադարի պայմանագիրը ստորագրելով Ադրբեջանը ստանձնել է իրավական պատասխանատվություն հրադադարի պահպանման համար, մի բան, որ Ադրբեջանը ոչ մի կերպ չի ուզում հասկանալ, ասում է դոկտոր Լյուխտերհանդտը և հիշեցնում, որ Բիշկեկի հրադադարի պայմանագիրն «ունի նույն իրավական ուժը, ինչ որ միջազգային պայմանագրերը» և, որն ամենակարևորն է, այն անժամկետ է և չի կարող համարվել ուժը կորցրած: Ըստ հակամարտության բոլոր կողմերի միջև ստորագրված համաձայնության` «Բիշկեկի պայմանագիրը և դրանից բխող պարտավորությունները կմնան ուժի մեջ այնքան ժամանակ, քանի դեռ չի կնքվել հակամարտության վերջնական լուծումն ամրագրող ավելի կարևոր քաղաքական համաձայնագիր»:
  
Բացի այդ, Ադրբեջանն ունի միջազգային իրավունքով ամրագրված պարտավորություն ձեռնպահ մնալու ուժի կիրառումից կամ ուժի կիրառման սպառնալիքից: Այս պարտավորությունը վերաբերում է նաև միջազգային սահմանագծերին (դեմարկացիոն գծերին), ինչպիսին է հրադադարի գիծը: Դա սահամված է «Պետությունների միջև բարեկամական հարաբերությունների և համագործակցության միջազգային իրավունքի սկզբունքների մասին 1970թ.-ի հռչակագրում», որը, ինչպես նշում է պրոֆեսորը, վերաբերում է նաև տվյալ հրադադարի պայմանագրին: Լյուխտերհանդտը մանրամասնում է. «Ո՞րն է Բիշկեկի հրադադարի պայմանագրի և Ադրբեջանի ինքնապաշտպանության իրավունքի միջև կապը: Ադրբեջանը պարտավոր է հարգել հրադադարը պայմանագրի ողջ տևողության ընթացքում, որը անժամկետ է: Ադրբեջանը համապատասխանաբար պարտավոր է զերծ մնալ ցանկացած տիպի ռազմական գործողություններ կամ քայլեր իրականացնելուց: Հետևաբար, որպես պետություն Ադրբեջանի ինքնապաշտպանության տեսական իրավունքը ՄԱԿ-ի կանոնադրության 51-րդ հոդվածի համաձայն Ղարաբաղի պարագայում ստորադասվում է Բիշկեկի հրադադարի պայմանագրին և սահմանափակվում է Ադրբեջանի կողմից ստանձնած հրադադարի պահպանման և ռազմական գործողությունների չվերսկսման պարտավորություններով: Ադրբեջանը կարող է հղում անել ինքնապաշտպանության իրավունքին միայն այն ժամանակ, երբ հայկական կողմը հրադադարը խախտի լայնամաշտաբ հարձակմամբ և հրադադարի պայմանագիրը ուժը կորցնի նոր «զինված հարձակման» հետևանքով, ինչպես սահմանված է ՄԱԿ-ի կանոնոդրության 51-րդ հոդվածով»:

Լյուխտերհանդտը նաև նշում է, որ ժամանակ առ ժամանակ տեղի ունեցող փոքր ընդհարումները սահմանագծի վրա բավարար չեն հրադադարի պայմանագիրը չեղյալ համարելու համար, քանի որ գոյություն չունի փաստարկված ապացույց, թե ո՛ր կողմն է առաջինը խախտել հրադադարը և քանի որ հրադադարի խախտման դեպքերը չեն կարող որակվել որպես «զինված հարձակում»: Հնարավոր է խոսել «զինված հարձակման» մասին այն պարագայում, երբ մի պետության կողմից մյուս պետության հանդեպ կիրառվում է ռազմական ուժ լայնածավալ և համակարգված ձևով, իսկ դա այդպես չէ տվյալ պարագայում:

Հետևաբար, եզրափակում է Լյուխտերհանդտը, «Ադրբեջանի այն քաղաքական դիրքորոշումը, ըստ որի հակամարտությունը կարող է լուծվել ուժի կիրառմամբ և Ադրբեջանի քաղաքական հայեցողությամբ, հակասում է միջազգային իրավունքին: Այս դիրքորոշումը հակասում է հրադադարի պայմանագրում ամրագրված ուժի չկիրառման և շփման գծի երկայնքով հրադադարի պահպանման պարտավորությանը… սա պետք է մեծապես մտահոգի ողջ միջազգային հանրությանը»:

Հեղինակը նաև նախազգուշացնում է այն վտանգի մասին, որն իրենից ներկայացնում է Ադբեջանի «անպատասխանատու ղեկավարությունը»: Այս առումով նա համեմատական եզրեր է անցկացնում Վրաստանում 2008թ.-ի պատերազմին նախորդող իրավիճակի հետ` հիշեցնելով, որ պատերազմից առաջ Վրաստանը վարում էր ճիշտ նույն քաղաքականությունը, որը վարում է Ադրբեջանն այսօր:

Չնայած այն փաստին, որ Վրաստանը, մի քանի պայմանագրերի համաձայն պարտավոր էր Հարավային Օսեթիայի հետ հակամարտությունը լուծել խաղաղ ճանապարհով, Վրաստանի նախագահը բազմիցս հրապարակավ հայտարարում էր, որ անհրաժեշտության դեպքում Վրաստանը պատրաստ է ուժ կիրառել` Հարավային Օսեթիայի հանդեպ իր գերիշխանությունը վերահաստատելու համար: Երբ Վրաստանը փաստացի դիմեց ուժի կիրառմանը, նա այդպիսով խախտեց իր կողմից ստանձնած ուժի չկիրառման միջազգային պարտավորությունը:

Ընդ որում, նախքան Վրաստանի կողմից ռազմական ագրեսիայի կիրառումը, Վրաստանում ՄԱԿ-ի առաքելությունը (UNOMIG) փորձում էր Սահակաշվիլիին համոզել, որպեսզի վերջինս ստորագրի ուժի չկիրառման մասին համաձայնագիր, որին սակայն Վրաստանի նախագահը այդպես էլ չհամաձայնեց: Եթե այս համաձայնագիրը ստորագրված լիներ, այն մեծապես կավելացներ նոր պատերազմ սկսելու խոչընդոտները: Լյուխտերհանդտը նաև խորհուրդ է տալիս այն երկրներին, որոնք գտնվում են 2008-ից առաջ Վրաստանի իրավիճակին նման իրավիճակում, որպեսզի նրանք դասեր քաղեն վրացական պատերազմի հետևանքներից:

Մեջբերելով Վրաստանի օրինակը՝ Լյուխտերհանդտը նաև հորդորում է միջազգային հանրությանը ավելի մեծ ուշադրություն դարձնել իրավական և քաղաքական այն արգելքների ուժեղացման վրա, որոնք նախատեսված են միջազգային իրավունքի խախտումներն ու ուժի կիրառումը կանխարգելելու համար: Ինչ վերաբերում է Լեռնային Ղարաբաղի պարագային, ապա պրոֆեսորն առաջարկում է, որպեսզի կողմերի միջև կնքվի ուժի չկիրառման առանձին համաձայնագիր. նա առաջարկում է, որ այսպիսի նախաձեռնությամբ հանդես գա հայկական կողմը:

«Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության պարագայում միջազգային հանրության առաջին նպատակը պետք է լինի քաղաքական և դիվանագիտական ճնշումների միջոցով ստիպել բոլոր երեք կողմերին էլ կնքել ուժի չկիրառման էֆեկտիվ պայմանագիր: Այս խնդիրը մասնավորապես պետք է ստանձնեն Մինսկի խմբի համանախագահները»,- նշում է հեղինակը:

Լյուխտերհանդտի համոզմամբ ուժի չկիրառման այս պայմանագիրը պետք է ստորագրվի Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության լուծման շուրջ տարվող հիմնական բանակցություններից անկախ, ինչը վստահության հիմնարար մակարդակ կհաստատի հակամարտող կողմերի միջև: Նա համոզված է, որ այսպիսի համաձայնագիրը կնպաստի միջազգային իրավունքի նորմերի կիրառմանը, ինչպես նաև կմեծացնի անվտանգությունն ու կայունությունը տարածաշրջանում: 

Հեղինակ` Նվարդ Չալիկյան