Ձեր վստահելի աղբյուրը

«Ցեղասպանություն» իրավական տերմինի կիրառման և Հայոց ցեղասպանության իրավական ասպեկտներին առնչվող մի շարք այլ հարցերի շուրջ Panorama.am-ը զրուցել է միջազգային իրավունքի և ցեղասպանության իրավունքի ճանաչված մասնագետ Վիլիամ Շաբասի հետ:

-Պրոֆեսոր Շաբաս, Հայոց ցեղասպանությունը չճանաչող որոշ պետություններ պնդում են, թե ցեղասպանություն բառը չի կարող օգտագործվել 1915թ.-ի դեպքերը բնութագրելու համար, քանի որ դրանք տեղի են ունեցել նախքան այդ տերմինի սահմանումը: Արդյո՞ք սա ճիշտ փաստարկ է:
-1948թ.-ի Ցեղասպանության կոնվենցիան «ճանաչում է, որ պատմության բոլոր ժամանակաշրջաններում ցեղասպանությունը մեծ կորուստներ է պատճառել մարդկությանը»: Երկու տարի առաջ ՄԱԿ-ի Գլխավոր ասամբլեան ընդունեց մի բանաձև, որում ասվում է՝ «ցեղասպանության հանցագործության բազմաթիվ դեպքեր են տեղի ունեցել, երբ ռասայական, կրոնական, քաղաքական և այլ խմբեր ոչնչացվել են ամբողջությամբ կամ մասամբ»: Հետևաբար կասկած չկա, որ Ցեղասպանություն բառը կարող է օգտագործվել այն դեպքերի համար, որոնք տեղի են ունեցել տվյալ տերմինի սահմանումից շատ առաջ՝ հակառակ որոշ կառավարությունների պնդումներին, որոնք վիճարկում են սա՝ հրաժարվելով խոսել Հայոց ցեղասպանության մասին:

-Իսկ Ցեղասպանության կոնվենցիան կարո՞ղ է հետադարձ ուժով կիրառվել Հայոց ցեղասպանության դեպքի համար:
-Ցեղասպանության կոնվենցիայի կիրառումն այն դեպքերի համար, որոնք տեղի են ունեցել այդ կոնվենցիայի ուժի մեջ մտնելուց առաջ, ուրիշ հարց է: Միջազգային իրավունքում ընդունված է, որ պայմանագրերը կիրառվում են միայն ստորագրմանը հաջորդող ժամանակահատվածի համար, եթե իհարկե կոնվենցիայում չի նշվում հակառակը՝ կամ բացահայտ տեքստով, կամ որպես ենթադրություն: 

Այս հարցին պարզաբանում տրվեց Արդարադատության միջազգային դատարանի՝ Խորվաթիան ընդդեմ Սերբիայի գործով 2015թ.-ի փետրվարի 3-ի որոշման մեջ: Դատավճռի 100-րդ կետը նշում է. «դատարանն այսպիսով եզրակացնում է, որ կոնվենցիայի դրույթները պետության վրա պարտավորություն չեն դնում այն իրադարձությունների համար, որոնք տեղի են ունեցել նախքան այդ կոնվենցիան ուժի մեջ կմտներ տվյալ պետության համար»: Հետևաբար հարցի պատասխանն է՝ ոչ:

- Այդ դեպքում ինչպե՞ս էր ցեղասպանության հանցագործությունը պատժելի նախքան Ցեղասպանության կոնվենցիայի ընդունումը, մասնավորապես՝ 1915թ.-ին:
-Ցեղասպանությունը հանցագործություն է սովորութային միջազգային իրավունքի (customary law) համաձայն՝ ինչպես հիմա, այնպես էլ 1915թ.-ին, երբ այն իրականացվեց հայերի դեմ: 

-Որքա՞ն ճանաչում է անհրաժեշտ, որպեսզի Թուրքիան պարտավորված լինի փոխհատուցում վճարել Հայոց ցեղասպանության համար:
-Քանի որ, ինչպես ցույց տվեց Արդարադատության միջազգային դատարանի որոշումը, Ցեղասպանության կոնվենցիայից բխող պարտավորությունները չեն կարող կիրառվել 1915թ.-ի ցեղասպանության համար, սա կարող է լինել բացառապես տեսական հարց: Իհարկե, Հայոց ցեղասպանության ճանաչումը տարբեր կառավարությունների և խորհրդարանների կողմից չի կարող փոխել իրավիճակն այն պնդման շուրջ, որ կա փոխհատուցումներ վճարելու իրավական պարտավորություն: Կարելի է վիճել, որ թեև Ցեղասպանության կոնվենցիան չի կարող կիրառվել տվյալ դեպքի համար, այնուամենայնիվ, սովորութային իրավունքի համաձայն կա 1915թ.-ի դեպքերի համար փոխհատուցում վճարելու պարտավորություն: Սակայն չկա այնպիսի դատարան կամ Թուրքիայի վրա իրավասություն ունեցող մարմին, որտեղ կարելի կլիներ ներկայացնել այս փաստարկը:

- Ի՞նչ հետագա քայլեր խորհուրդ կտայիք Հայաստանի կառավարությանը այս հարցն առաջ տանելու համար: Արդյո՞ք ընդհանրապես նպատակահարմար է գործը ներկայացնել Արդարադատության միջազգային դատարան կամ մեկ ուրիշ ատյան, թե ոչ:
-Վերը նշված պատճառներից ելնելով՝ ես չեմ կարծում, որ ներկայումս կա որևէ միջազգային տրիբունալ կամ նման այլ մարմին, որտեղ այսպիսի հայցը իրատեսական հեռանկար կունենա: Գերմանիայի կողմից հրեաներին ցեղասպանության համար վճարած փոխհատուցումը երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո դրական օրինակ է: Գերմանիան վճարեց ոչ թե այն պատճառով, որ ուներ փոխհատուցումներ վճարելու իրավական պատրավորություն, այլ որովհետև նա գտավ, որ դա ճիշտ քայլ կլիներ: Թուրքիայի համար նույնպես սա կլինի առաջ շարժվելու ճանապարհը: Իհարկե Հայոց ցեղասպանության միջազգային ճանաչումն ու աճող գլոբալ կոնսենսուսը կարող են օգնել համոզել Թուրքիային փոխել իր դիրքորոշումը:

Վիլյամ Շաբասը միջազգային իրավունքի պրոֆեսոր է Լոնդոնի Միդլսեքս համալսարանում և «Ցեղասպանությունը միջազգային իրավունքում» գրքի հեղինակն է: Նա անվանում է ցեղասպանությունը հանցագործությունների հանցագործությունը և գտնում է, որ նախորդ դարում բառի ուղիղ իմաստով ցեղասպանություն իրականացվել է երեք անգամ՝ հայերի, հրեաների և թութսիների հանդեպ:

Հարցազրույցը՝ Նվարդ Չալիկյանի