Ձեր վստահելի աղբյուրը

Երկու տարեկան փոքրիկ Մոնթեն մի ձեռքով հայրիկի ձեռքը բռնած, մյուսով` սպիտակ մեխակներ, եկել է Եռաբլուր` ազգային հերոս Մոնթե Մելքոնյանի (Ավո) շիրիմին: Երբ հարցրեցի, թե ինչ գիտի Մոնթեի մասին, ասաց` Մոնթեն զինվոր է: Ծաղիկները հերոսի շիրիմին դնելուց հետո փոքրիկ Մոնթեն համբուրեց Ավոյի շիրմաքարն ու խունկ ծխեցրեց: Ապա նորից բռնեց հայրիկի ձեռքը:

Հայրը Մոնթեի մարտական ընկերներից է, որդու անունն էլ հերոս ընկերոջ պատվին է Մոնթե դրել: Փոքրիկ Մոնթեն հոր կողքին կանգնած ուշադիր լսում է Ավոյի զինվորների ու մարտական ընկերների պատմությունները կռվի դաշտից, հերոս տղերքի ու հրամանատարի մասին:

Մոնթեի զինվորներից Օլեգ Առուստամյանը հրամանատարի հետ ընդամենը չորս ամիս է շփվել, բայց, ինչպես ինքն է ասում, ոնց որ եղբայրը լինի.

«Առաջին անգամ Ավոյին տեսել եմ Մարտունու շտաբում, կապավոր էի: Նստեցինք ճաշարանում իրար հետ սուպ կերանք: Սովորական մարդ էր էլի, բոլոր զինվորների նման, հասարակ մարդ էր:

Մի անգամ գյուղի տղերքը բիզ-բիզ արեցին, թե մի քիչ սոլյարկա ուզի մարտկոցների լիցքավորման համար: Մոտեցա` ասացի Ավո ջան, կապի համար մարտկոցների լիցքավորում ա պետք, որ գնում եմ ջաղացում լիցքավորում եմ, սոլյարկա են ուզում: Տղերքը հետևիցս մի քիչ խնդացին… մի քսան լիտր տվեց լիցքավորեցի մարտկոցները»:

Օլեգ Առուստամյանը հիշում է. «Գրեթե երկու օրը մեկ գալիս էր մեր Մարտունու շրջանի Աշան գյուղը: Տղերքը մի քիչ էլ վրաս ծիծաղում էին, ես Բաքվի հայ եմ, արևմտահայերենն այդքան էլ լավ չէի հասկանում: Երբ մի բան էր ասում ու չէի հասկանում, ասում էի` Ավո, ի՞նչ ես ասում, իր վարորդը` Կոմիտասը թարգմանում էր:

Շատ լավ էր կառավարում ցանկացած մարտը: Շատ հիանալի, հասկացող մարդ էր, երբ տեսնում էր, որ հանկարծ վտանգ կա, ամեն ինչ անում է, որ զոհեր չլինեն: Հոգ էր տանում զինվորներին, չէր թողնում, որ ինչ-որ ավել զինվոր գլուխը վայր դնի»:

Վաշտի հրամանատար Մավրիկ Մարտիրոսյանը, ով Մոնթեի հետ է կռվել, նրան անվանում է հայ ազգի տիպար, ում մեջ ամփոփված էր դրական ամեն ինչ` հայրենասիրություն, շիտակություն, ազնվություն.

«Անդրանիկին տեսնում էիր նրա մեջ, Տիգրան մեծին տեսնում էիր, Նժդեհին տեսնում էիր… մեծ հոգեբան ու փիլիսոփա էր, մի անգամ տեսնում էր մարդուն, գիտեր, ով է, ինչ է: Կռվի մեջ ամեն մեկին կարողանում էր իր տեղը կանգնեցնել:

Մոնթեն հումորի մեծ զգացողություն ուներ: Արցախում կան գյուղեր, որոնց բնակիչները մի քիչ ավելի միամիտ են: Շտաբում զրույց էր գնում, տղաները պատմում էին դրանց միամտության մասին, մեկ էլ, պահի տակ նենց մի բարձր ձենով, հռհռոցով հո չի խնդում: Մի կես ժամ տևեց իր խնդալը… մանկական հոգի էլ ուներ:

Մի անգամ թուրքերին հետ ենք շպրտում, մեր դիրքերը պիտի տեղակայենք: Զառիթափով իջնում ենք, Մոնթեն հրամաններ էր տալիս, թե որ տեղանքը որ հրամանատարը պիտի հսկի: Ամենավերջում իմ տեղանքը նշեց: Հիմա ես իր հետևից գնում եմ, մի 5-6 մետր հեռու եմ, ինջնում ենք այդ զառիթափով, թուրքերն անընդհատ ականանետով կրակում են, էդ սնարյադները մեր կողքն են ընկնում: Առաջինը, որ կրակեց, ընկավ մեր կողքը, դե ակամայից վախենում ես, ես չոքեցի, որ բեկորները չընկնի իմ վրա: Նայում եմ, իր վեջը չի, ոնց քայլում էր, տենց քայլում ա: Մի քիչ էլ շարժվեցինք, մեկ էլ մի հատ էլ ընկավ, նորից ուզում էի չոքել, մեկ էլ Մոնթեն հետ շրջվեց… Չչոքեցի, ասացի, որ ինքը քայլում ա, ես էլ քայլեմ… Այդպես օրինակ էր ծառայում»:

Մոնթեի մարտական ընկեր, գեներալ-մայոր Վարդան Ավետիսյանը նրա հետ համատեղ է սկսել կռիվը.

«Մոնթեի արարչագործությունը նրանում էր, որ նա, լինելով ոչ ռազմական մասնագետ, կարողացավ համախմբել մի ամբողջ շրջան՝ Մարտունու ինքնապաշտպանական շրջանը: Կենդանի ոգի էր: Ռազմական գործողությունների իր հանճարեղ մշակմամբ, Մոնթեն կարողանում էր բեկումնային պահեր ստեղծել ողջ ազատամարտում: Հատկապես Մոնթեի շնորհիվ էր, որ մենք ականատես եղանք մի շարք փառահեղ հաղթանակների սկսած Ղուբաթլուից, Ֆիզուլու ենթաշրջանից ու Զանգելանից, Աղդամի ենթաշրջանից:

Մոնթեն կանգնած է կանոնավոր բանակի ստեղծման ակունքներում: Նա մի ամբողջ պաշտպանական շրջանի հրամանատարն էր: Կարգ ու կանոնը Մոնթեի մոտ յուրահատուկ էր: Խստապահանջ էր: Նրա ժամանակ կարգապահության շնորհիվ Մարտունու ինքնապաշտպանական շրջանը դարձավ Արցախի պատերազմի ամենամարտունակ ու կարգապահ շրջաններից մեկը: Օրինակ, մարտական գործողությունները սկսելու նախաշեմին ունեինք երկու-երեք տանկ, իսկ Մոնթեի զոհվելու ժամանակ` արդեն 43 տանկ:

Դժբախտաբար, չար դիպվածով զոհվեց Մոնթեն, բայց մեր հիշողության մեջ նա միշտ ողջ է»:

Մոնթեի զինվորներից Քաջիկն էլ հիշում է, որ մի անգամ տանկի վրա կրակված արծիվ են դրել: Մոնթեն եկել է, տեսել ու շատ զայրացել.

«Բղավեց՝ էս ի՞նչ եք արել, արծվին ախր խփել չի կարելի: Շատ հասարակ էր: Էն թվերին սոլյարկա էլ չկար: Տանկերը սոլյարկի պատճառով չէին շարժվում, մնում էին կանգնած, բայց վիրավորներ որ լինում էին, սոլյարկա էր տալիս, որ հասցնեն պետքական տեղ: Իսկ ասենք գործողությունների համար տրամադրում էր մեկ լիտր սոլյարկա ու մեզ սովորեցնում էր, որ խնայենք, ճիշտ օգտագործենք եղածը: Միշտ ասում էր՝ խփելուց թուրքի տանկի ցեպին կրակեք: Դա մեր տանկն է»:
 

Մոնթեի զինվորը շատ հիշողություններ ունի. «Սեդան ամուսնությունից հետո Երևանում էր մնում, Մոնթեն՝ Արցախում էր: Մի օր տղերքը գնացին մոտը, թե՝ Մոնթե աչքդ լույս: Մոնթեն ուրախացած հարցրեց` ի՞նչ է պատահել, տղերքն էլ թե՝ Սեդան է եկել: Մոնթեն նայեց ու ասաց՝ ես էլ ուրախացա, ասի թուրքի տանկ եք խփել: Այ սենց մարդ էր Մոնթեն:

Հայրենասեր էր, գաղափարի մարդ էր: Մենակ Արցախը չէր, շատ ծրագրեր ուներ՝ Արևմտյան Հայաստանի ազատագրման, ուրիշ պետությունների հետ կապված: Տեղի բնակիչները շատ էին սիրում նրան, ընդհանրապես ամեն բանով օգնում էին: Մարտունու հույսն էր Մոնթեն:

Իրեն նենց էին վստահում, որ եթե մի գործողության մասին անգամ ասեին Մոնթեն մենակով գնում ա 1000 թուրքի դեմ, մարդիկ շատ վստահ ու հավատով կասեին՝ ուրեմն էդ գործողությունում մենք կհաղթենք:

Մի անգամ Ճարտարի դիրքերում էր, տղերքը չկարեցան էլ պահել, հետ եկան: Թուրքի տեխնիկան շատ էր: Մոնթեն վիլիսով եկավ, կապվեց գրադի հետ, միասին խփեցին ու դիրքն առանց հայ զոհերի հետ վերցրին:

Պահ եղավ, որ Մոնթեն մի դեպքից նեղացավ: Ուզում էր գնալ անգամ, բայց Մարտունու ժողովուրդը մեծից փոքր չթողեցին: Մոնթեի ժամանակից ամենաիսկական բանակ կար: Ճիշտ է, գռաժդանսկի շորերով էին, կոշիկ չունեին, կազարմաներն էլ գյուղերի մանկապարտեզնում էին, բայց ՝ բանակ էր, կանոնավոր բանակ:

Համախմբեց սաղ ազգին, զինվորներին»:

Այսօր` հրամանատարի ծննդյան օրը, նրա շիրիմի մոտ հոգեհանգստի կարգ մատուցվեց: Ծաղկեպսակ դրեցին Մոնթե Մելքոնյանի անվան ռազմամարզական վարժարանի զինվորները, մարտական ընկերները և այլք: