Ձեր վստահելի աղբյուրը

«Բաքվի` 1990 թ հունվարի 13-ից 19-ը ընկած արյունոտ շաբաթը, ինչպես նաև դրան նախորդած` 1988-1989 թ իրադարձությունները, դեռևս մնում են Ղարաբաղյան հակամարտության քիչ ուսումնասիրված էջերի շարքում»: Panorama.am-ի հետ զրույցում ասաց «Սովորական ցեղասպանություն» նախագծի ղեկավար Մարինա Գրիգորյանը:

«Սև հունվարից» 24 տարի անց, ինչպես 20-րդ դարի ընթացքում թվով երրորդ ցեղասպանության, այնպես էլ «Սումգայիթից» անմիջապես հետո սկսված Բաքվի հայերի հետապնդումների, բռնաճնշումների, բռնությունների, սպանությունների և տեղահանության մասին մենք դեռևս քիչ բան գիտենք: Հունվարի 13-ից 19-ը ընկած ժամանակահատվածում տեղի ունեցած ջարդերը ընդամենը այն ահասարսուռ գողծողությունների շղթայի գագաթանակետն էին, որոնք տեղի էին ունենում վերջին 2 տարիների ընթացքում և կրում էին Ադրբեջանի հայ բնակչության նկատմամբ իրականացվող կազմակերպված հանցագործության բնույթ»,-նշել է Մարինա Գրիգորյանը:

Նա հիշեցրել է, որ 1990 թ հունվարյան ողբերգության և դրանց նախորդած գործողությունների հետևանքով Ադրբեջանի հարյուր հազարավոր հայեր բռնի կերպով տեղահանվել են իրենց դարավոր բնակության վայրից և զրկվել կացարանից ու անձնական գույքից: Ոճրագործության հատևանքով նրանցից շատերը կորցրել են իրենց հարազատներին: Փախստակաների մի մասը հաստատվել է Հայաստանում, իսկ մեծամասնությունը ստիպված էր հառանալ այլ երկրներ: Նրանց մեծ մասը բնակվում է Միացյալ Նահանգներում:

«Արժեքավոր վկայություններն այն մասին, թե ինչի են նրանք ենթարկվել և ականատես եղել, մնում են չպահանջված, չուսումնասիրված և աշխարհին անհայտ: Բաքվի ջարդերի ականատեսների վկայությունների արձանագրման միակ փորձը նախաձեռնվել է հայտնի բաքվեցի լրագրող և հրապարակախոս Իրինա Մոսեսովայի կողմից 90-ական թվականներին` տաք հետքերով: Այդ ուսումնասիրությունների արդյունքը եղել են նրա կողմից գրված երկու գրքերը` «Վանդալիզմը Բաքվում» և «Բաքվի հայերը` գոյությունը և ելքը», որոնցում տեղ են գտել նրա կողմից հավաքված փաստերի միայն մի փոքր մասը: Ընդ որում օբյեկտիվ պատճառներից ելնելով` Մոսեսովան կարող էր խոսել և արձանագրել Բաքվի հայերի միայն աննշան մասի պատմածները: 2008թ-ի հունվարին կյանքից հեռացած Աննա Միխաիլովայի արխիվը, մեր տվյալներով, կորսված է, իսկ փոքր տիրաժով տպագրված նրա գրքերը դարձել են գրադարանային հազվագյուտ գրքեր», - ասել է Մ. Գրիգորյանը:

Նրա խոսքով այսօր` գրեթե քառորդ դար անց, կարիք կա հնարավորության դեպքում գտնել ողբերգության ավելի շատ ականատեսներ, գրանցել նրանց վկայությունները և ներկայացնել միջազգային հանրությանը: Բացի նմանատիպ աշխատանքի պատմական և բարոյական նշանակությունից` այն պետք է լինի նաև կարևոր և անվիճելի փաստարկ հայկական կողմի համար ղարաբաղյան կոնֆլիկտի շուրջ բանակցային գործընթացի ժամանակ:

Ըստ Մ. Գրիգորյանի, այդ նախագծի նշանակությունը ավելի է մեծանում, քանի որ Ադրբեջանը տարիների ընթացքում փորձում է խեղաթյուրել «սև հունվարի» էությունը և մոռացության մատնել Բաքվի բազմահազարանոց հայության, ինչպես նաև այլ ազգությունների ներկայացուցիչների ցեղասպանության, ջարդերի և արտաքսման փաստը:

«Ի տարբերություն Սումգայիթի դեպքերի, Բաքվի դեպքերի հետ կապված չի հարուցվել ոչ մի քրեական գործ, սպանությունների և այլ հանցագործությունների փաստերով ոչ մի հետաքննություն չի անցկացվել, տեղի չի ունեցել ոչ մի դատական գործընթաց»,-ընդգծել է Մ.Գրիգորյանը:

Նրա խոսքերով, Բաքվի դեպքերի հետ կապված շատ քիչ վկայություններ, լուսանկարներ և տեսանյութեր են պահպանվել: Հնարավոր է դրանք առկա են արխիվներում, սակայն դրանք իրենց անհասանելի են:

Մ.Գրիգորյանը նշել է, որ խորհրդային կենտրոնը փաստացի աջակցել է Ադրբեջանի ղեկավարությանը զանգվածային հանցագործությունը թաքցնելու ձգտման մեջ, չնայած այն հանգամանքին, որ հունվարյան այդ օրերին զոհվել են տարբեր ազգությունների ոչ քիչ թվով զինվորականներ և նրանց ընտանիքների տասնյակ հազարավոր անդամներ արտաքվել են քաղաքից:

Բանախոսը տեղեկացնում է, որ այդ բացը լրացնելու համար մշակվել է նախագիծ, որը կոչվում է «25 տարի անց. Բաքվի ողբերգությունը ականատեսների վկայություններում»:

«Նախագիծը ենթադրում է այժմ ԱՄՆ-ում բնակվող նախկին բաքվեցիների վկայությունների հավաքագրում և տեսագրում, գրքերի հրատարակում, հայտնի «Սումգայիթյան ողբերգությունը ականատեսների վկայություններում» նախագծի նմանությամբ, որը թարգմանվել է 9 լեզուներով: Նախատեսվում է նաև վավերագրական ֆիլմի նկարահանում»,-ավելացրեց Մ. Գրիգորյանը:

«Ներկայում տեղեկատվություն հավաքելու և կապեր հաստատելու նախնական աշխատանքներ են ընթանում: Մենք արդեն պարզել ենք, թե Ամերիկայի որ նահանգներում և քաղաքներում են կոմպակտ բնակվում Բաքվի հայերը, և, ամենայն հավանականությամբ, գարնանը մեր ստեղծագործական խումբը կմեկնի ԱՄՆ տեսանկարահանումների համար»,- ասել է Մ. Գրիգորյանը:

Նախագծի ղեկավարը նաև հայտնել է, որ Karabakhrecords.info կայքի և «Սովորական ցեղասպանություն. Բաքու, 1990թ. հունվար» ֆիլմի ստեղծումը հանգեցրել է նրան, որ հեղինակին սկսել են դիմել Բաքվի հայերը՝ պատրաստակամություն հայտնելով կիսվել Ադրբեջանում 1988-1990թթ.-ի իրադարձությունների մասին իրենց հիշողություններով: Որոշներն արդեն տեսաձայնագրվել են և պարունակում են ողբերգության մինչ օրս անհայտ մանրամասներ:

«Այդ ամենը խոսում է այն մասին, որ նման նախագծի իրականացումը հայկական կողմի համար արդիական ու կարևոր պատմա-քաղաքական և տեղեկատվական-քարոզչական խնդիր է»,- ընդգծել է Մ. Գրիգորյանը:

Նա հավելել է, որ Բաքվի հայերի ցեղասպանության 25-ամյա տարելիցի նախապատրաստման շրջանակում կվերահրատարակվեն Իրինա Մոսեսովայի գրքերը, իսկ «Բաքվի հայերը: կյանքն ու ելքը» գիրքը կթարգմանվի անգլերեն:

Հիշեցնենք, որ «Սովորական ցեղասպանություն» նախագիծն իրականացվում է ՀՀ նախագահի աշխատակազմի Հանրային կապերի և տեղեկատվության կենտրոնի կողմից: Նախագծի շրջանակում ստեղծվել է Սումգայիթում, Բաքվում, Մարաղայում և «Օղակ» գործողության ընթացքում տեղի ունեցած իրադարձությունների մասին հինգ լեզուներով վավերագրական ֆիլմերի շարք, ստեղծվել է Karabakhrecords կայքը, ինչպես նաև վերահրատարակվել և թարգմանվել են մի շարք գրքեր: