Պավել Ավետիսյան. Գառնիի տաճարի տարածքում օտար մարմին չպետք է կառուցվի
«Այդ տարածքում հնագիտական որևէ շերտ չկա: Բայց դա այս դեպքում երկրորդական է, քանի որ մշակութային հուշարձանում, որը դարձել է զբոսաշրջության կենտրոն, պահպանվում է պետության կողմից, օտար մարմին չպետք է կառուցվի»,- Panorama.am-ի հետ զրույցում ասաց ԳԱԱ Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի տնօրեն Պավել Ավետիսյանը՝ պատասխանելով հարցին, արդյո՞ք «Գառնի» պատմամշակութային արգելոց-թանգարանի այն տարածքում, որտեղ նախատեսվում է սրճարան կառուցել, պեղված է և հնագիտական որևէ շերտ չկա:
Հիշեցնենք, որ «Գառնի» պատմամշակութային արգելոց-թանգարանի տարածքում մշակույթի նախարարության Պատմամշակութային արգելոց-թանգարանների և պատմական միջավայրի պահպանության ծառայություն» ՊՈԱԿ-ի նախաձեռնությամբ կառուցվելու է սեզոնային սրճարան:
Պ. Ավետիսյանի խոսքով, այդ տարածքը նախկինում եղել է ժայռի վրա արած ճանապարհ: Խորհրդային շրջանում տաճարի վերականգնման ժամանակ շինարարական խճաքարեր և այլ բաներ են այտեղ կուտակվել, ճանապարհը փակվել է:
«Այդ տարածքում հնագիտական որևէ շերտ չկա: Բայց անկախ այդ շերտի բացակայությունից, այդտեղ ոչինչ չպետք է լինի, որպեսզի չխաթարվի պատմամշակութային միջավայրի պատկերը: Եթե միայն նստարաններ կառուցեն, որ մարդիկ կարողանան նստեն, հանգստանան, այլ բան է»,- ասաց նա:
Պ. Ավետիսյանի խոսքով, ինքն իր կարծիքը հայտնել է մշակույթի նախարարությանը:
Պատմական ակնարկ
«Գառնի» պատմա-մշակութային արգելոց-թանգարանը զբաղեցնում է 3,5 հա տարածություն (պահպանական գոտու հետ միասին` 5,1 հա) և ներառում պատմամշակութային մի շարք կառույցներ ու մշակութային արժեքներ` Գառնիի ամրոցը (մ.թ.ա. III-II դդ.), հեթանոսական տաճարը (մ.թ. 77թ.), խճանկար հատակով բաղնիքը, պալատական շինությունների և հարակից տնտեսական կառույցների, Ս. Սիոն եկեղեցու (VII դ.) և կից մատուռի ավերակները, սեպագիր արձանագրությամբ «վիշապ» անվանվող քարակերտ կոթողը, հունարեն արձանագրությամբ քարը և այլն:
Գառնիի ամրոցի ճարտարապետական համալիրի ուսունասիրությունը ունի բավականին մեծ պամություն: 19-րդ դարում բազմաթիվ գիտնականներ տաճարը գտնելու և ուսումնասիրելու համար ժամանում են Հայաստան:
Բոլոր գիտնականները ծանոթ էին Գառնին միայն գրավոր աղբյուրներից և հիշատակություններից, քանի որ Գառնիի 1679 թվականի ավերիչ երկրաշարժից հետո կործանվել էին շատ կառույցներ այդ թվում և Գառնիի տաճարը:
Գառնիի ուսունասիրությամբ զբաղված գիտնականների թվում էին Ջեյմս Մորիերը, Ռոբերտ Կեր-Փորտրը, 1834 թվականին Գառնիում է լինում ֆրանսիացի գիտնական Ֆրեդերիկ Դյուբուա դե Մոնպերիեն, 1846 թվականին պատմաբան Ա.Մուրավյովը, 1879-1880-ական թթ. Ա.Ս.Ուվարովը, Բ.Շանտրը, Կառլ Շնաազենը, Ղևոնդ Ալիշան, 1907 թվականին Վ.Մ. Սիսոևը: 1907-1908 թթ. Խաչիկ Դադյանի կողմից ձեռնարկվում են հնագիտական առաջին պեղումները: 1893 թվականին Ն.Յա.Մառը առաջին անգամ լինում է Գառնիում և այնուհետև 1909-1911 թթ. Յա.Ի.Սմիրնովի և Կ.Կ.Ռոմանովի մասնակցությամբ գլխավորում է Գառնիի պեղումները: Այդ ժամանակ բացվում է միայն տաճարը։ 1949 թ. իր աշխատանքներն է սկսել ԳԱ հնագիտական արշավախումբը (ղեկ. ակադեմիկոս Բ. Առաքելյան), և պեղումներն ընդգրկել են ամրոցի եռանկյունաձև տարածքը: Այս ընթացքում մաքրվել է պարսպապատը և տաճարը, բացվել են մի շարք հուշարձանների մնացորդները և ի հայտ եկան արժեքավոր հնագիտական նյութեր:
Կատարված ուսումնասիրությունների հիման վրա համալիրի հուշարձանների մի մասի մնացորդները (եկեղեցի, բաղնիք, պալատական շենք, պարիսպներ և այլն) ամրակայվել են, իսկ հեթանոսական տաճարը 1968-1974 թթ. ամբողջապես վերակագնվել է:
Գառնիի տաճարի վերջնական վերականգնումը իրագործվեց ճարտարապետ Ա.Սահինյանի շնորհիվ: Գառնիի տաճարը վերականգնում է, երբ տեղում պահպանված էին փլատակների 40% – 60%: Գոյություն ունեցող քարերին միացել են նոր արված ավելացումները` պահպանելով հուշարձանի պատմա-մշակութային արժեքը: Բոլոր պակասող քարերը պետք է լրացվեին Գառնիի հանքերի քարերից: Տաճարի վերականգնման աշխատանքերի ընթացքում կիրառվեցին կառույցի նախնական շինարարական տեխնիկաները: Տաճարի վերականգնումն սկսվել է աստիճաններից, այնուհետև դրան հաջորդել է պատվանդանի վերականգնումը, ապա ցելլան, ցելլայի ծածկը, սյունաշարերը, տանիքը:
Այսպիսով պահպանելով հատակագծային, տարածական, ծավալային, գեղարվեստական ձևերի սկզբնական վիճակը` վերականգվել է Գառնիի տաճարը:
Տաճարի վերականգնմանը հետևել են քառաբսիդ եկեղեցու վերականգնման նախագծերի մշակումը: Այնուհետև մշակվել է նաև բաղնիքի խճանկարով սենյակի վրա կառուցվելիք տաղավարի նախագիծը: Ի վերջո կառուցվել են քայլուղին և հրապարակը, որով և ավարտվել է հայկական մշակույթի կարևորագույն հուշարձաններից մեկի վերականգնման դժվար և բարդ ճանապարհը:
Գառնիի պեղումները ներառել են ամրոցի համարյա ողջ տարածքը բացառյալ բաղնիքից դեպի հյուսիս գտնվող տարածքը Գառնիի պեղումների արդյունքում բացվել են նաև բնակելի շենքերի հիմնապատեր, 10-ից ավելի հնձաններ ու մառաններ` գինու հորերով, հայտնաբերվել են սանդեր, երկանքներ, մետաղե գործիքներ, զենքեր, հասարակ և ջնարակված խեցեղեն, ապակեղեն (հիմնականում տեղական արտադրության, մասամբ` բերված Դվինից և այլ քաղաքներից):
Գտնվել են սասանյան, արաբական, բյուզանդական, սելջուկյան, վրացական, մոնղոլական, ուշ միջնադարյան, պարսկական, եվրոպական դրամներ: Ամրոցի առջև եղել է քաղաքատիպ բնակավայր, որի հետքերը ծածկվել են միջնադարյան և նոր ժամանակների կառույցներով:
1988 թ. հունիսի 14-ի ՀԽՍՀ մինիստրների խորհրդի N 380 որոշման համաձայն այն ընդգրկվել է ՀՍՍՀ մինիստրների խորհրդին առընթեր պատմության և կուլտուրայի հուշարձանների պահպանության և գլխավոր վարչության «Պատմական միջավայրի պահպանության և պատմամշակութային արգելոց-թանգարանների» միացյալ դիրեկցիայի կազմում, իսկ 2004թ. հուլիսի 8-ի N 853-Ն որոշմամբ` մինչ օրս հանդես է գալիս որպես ՀՀ մշակույթի «Պատմամշակութային արգելոց-թանգարանների և պատմական միջավայրի պահպանության ծառայություն» ՊՈԱԿ-ի մասնաճյուղ:
Նախորդող հրապարակումներ՝
«Գառնու» հարց. Մշակույթի նախարարությունն անհրաժեշտ փաստաթղթերը կներկայացնի համայնքին
«Մարզպետարանը թույլ չի տա, որ Գառնու տաճարի տարածքում սրճարանի կառուցեն»
Պիլոտային ծրագիր. «Քանդում են, ջարդուփշուր են անում»
«Մշակույթի նախարարությունն իր ստամոքսային մտածողությամբ փորձում է պղծել մեր մշակույթը». պատմաբան
Գառնու տաճարը՝ սրճարանային դիտակետից
Մշակույթի նախարարը խոստացավ ու պաշտոնապես հայտարարեց
«Պիլոտային» սրճարան՝ «Գառնի» պատմամշակութային արգելոց-թանգարանի տարածքում
Լրահոս
Տեսանյութեր
Հայաստանի ու հայ ժողովրդի շահերը պաշտպանող իշխանություն գոյություն չունի. Բագրատ Սրբազան
